Жорий йилнинг 11 январь куни Адлия вазирлиги аёллар ва болалар ҳимоясини кучайтиришга қаратилган қонун лойиҳасини муҳокама учун эълон қилди. Сенат сайтида таъкидланганидек, мазкур лойиҳа Ўзбекистон Республикаси Сенати ҳузуридаги ишчи гуруҳ томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, унинг таркибига Бош прокуратура, Олий суд, Ички ишлар вазирлиги, ЮНИСЕФ халқаро ташкилоти, нодавлат нотижорат ташкилотлари вакиллари, жамоатчилик фаоллари, шунингдек, Немолчи.уз лойиҳаси вакиллари кирган эди. Ишчи гуруҳ аъзолари сифатида шуни таъкидлаймизки, Адлия вазирлиги қонун лойиҳасининг қисқартирилган, экспертлар томонидан халқаро нормалар асосида ишлаб чиқилган муҳим моддаларни олиб ташлаган ёки таҳрир қилган ҳолда тақдим этди.
Адлия вазирлиги томонидан тақдим этилган қонун лойиҳасининг қисқартирилган вариантида нима хато, қандай моддалар кесиб ташланган ва эълон қилинган лойиҳага қандай қўшимчалар керак?
Сенат қошидаги ишчи гуруҳ қуйидаги вариантни таклиф қилган:
1261-модда Оилада зўравонлик
Бир оила аъзоси томонидан бошқа оила аъзосига нисбатан қасддан содир этилган ҳаракат ёки ҳаракатсизлик, у қуйидагиларда намоён бўлганда:
а) калтаклаш ёки баданга енгил шикаст етказишга сабаб бўлган бошқа зўравонлик ҳаракатларини содир этиш;
б) тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчига ўз хоҳиш-иродасини сингдириш ёки унинг устидан назоратни олиш мақсадида уни изоляция қилиш, қўрқитиш;
в) иқтисодий воситалардан маҳрум қилиш натижасида иқтисодий воситалардан, шу жумладан яшаш учун маблағдан маҳрум қилиш, камситиш, тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчининг соғлиғига унча оғир бўлмаган зарар етказиш, –
бир юз эллик соатдан бир юз саксон соатгача мажбурий жамоат ишлари ёки уч йилгача муддатга озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Ўша ҳаракатлар:
а) икки ёки ундан ортиқ оила аъзоларига нисбатан;
б) ўз оила аъзосига нисбатан вояга етмаган шахс ҳозирлигида содир этилган бўлса;
в) айбдор шахсга нисбатан ҳимоя ордери талабларини бажармаганлиги учун маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин содир этилган бўлса;
г) баданга ўртача оғирликдаги шикаст етказишга сабаб бўлганда, —
бир йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёки уч йилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Ўша ҳаракатлар
а) такроран содир этилган;
б) оғир тан жароҳати етказишга сабаб бўлган;
в) ўз жонига қасд қилишга уринишга сабаб бўлган бўлса, —
саккиз йилдан ўн бир йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган ҳаракатлар жабрланувчининг ўлимига сабаб бўлган бўлса, —
ўн бир йилдан ўн беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Адлия вазирлиги версияси:
Адлия вазирлиги оиладаги зўравонлик учун жазони тўлиқ олиб ташлади, гарчи унинг жиноий тус олиши Ишчи гуруҳ версиясида бўлган. Адлия вазирлиги ҳақиқатан ҳам Ўзбекистон халқаро тавсияларни тан олиши ва бу ҳодисага қарши қатъий кураш олиб бориши шарт эмас, деган қарорга келганми? Яъни фақат оиладаги зўравонлик тушунчаси қонунчиликка киритилади, лекин жазоси йўқ. “Аёлларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунда оилавий зўравонликнинг қуйидаги тушунчасини киритиш таклиф қилинган:
«оилавий зўравонлик – оиланинг бир аъзосига нисбатан бошқа бир аъзоси ёки аъзоларининг мунтазам давом этиб келувчи, такрорланиб турувчи жисмоний, руҳий, жинсий ва иқтисодий зўравонлиги. Бунда уни содир этган шахс жабрланувчи билан бир жойда яшаши ёки яшамаслигидан қатъи назар, оила ёки оила доирасида ёки собиқ ёки ҳозирги турмуш ўртоқлари ёки шериклар ўртасида юз бераётган барча жисмоний, жинсий, психологик ёки иқтисодий зўравонлик ҳаракатларини англатади».
Ишчи гуруҳ версиясидан фарқли ўлароқ, кесиб олинган қонун лойиҳаси зўравонликнинг “тизимли, такрорланувчи” характерини таъкидлаб, уни оиладаги зўравонлик деб таърифлайди. Яъни, тажовузкор оилада бир марта зўравонлик қилса ёки унинг такрорланиши ички ишлар органлари томонидан қайд этилмаган бўлса, бундай зўравонлик оилавий зўравонлик ҳисобланмайди. Бундан ташқари, тушунчада оила аъзоларидан бири томонидан бошқасига нисбатан содир этилган оиладаги зўравонлик ва жинсий зўравонликни кўриб чиқиш таклиф этилади, бу бизнинг фикримизча, қабул қилиниши мумкин эмас, чунки жинсий зўравонлик жинсий эркинликка қарши жиноятлар соҳасига киради ва алоҳида кўриб чиқилиши керак.
Нега оиладаги зўравонликни криминаллаштириш муҳим?
Ўзбекистон 1995 йилда хотин-қизларга нисбатан зўравонликнинг барча шаклларини бартараф этиш тўғрисидаги Конвенцияни ратификация қилган ва Хотин-қизларга нисбатан зўравонликни бартараф этиш қўмитасига ушбу соҳадаги ишлар тўғрисида ҳисобот тақдим этган.
6-ҳисоботга якуний тавсияларда қўмита «оиладаги зўравонлик учун аниқ жиноий жавобгарликни таъминлаш, жиноий жавобгарликка тортиш чораларини кўриш»ни тавсия қилган.
БМТнинг хотин-қизларга нисбатан зўравонлик тўғрисидаги қонун ҳужжатларини ишлаб чиқиш бўйича тавсияларида ҳам ҳимоя ордерларининг бузилиши жиноий жавобгарликка тортилиши кераклиги кўрсатилган.
Бироқ, Ўзбекистонда оиладаги калтаклаш, иқтисодий ва психологик зўравонлик ҳолатларида жабрланувчини фақат расмий ҳимоя қиладиган ҳимоя ордерлари берилади. Уларнинг бузилиши ва тан жароҳати етказиш ҳолатида жиноий ва маъмурий ишлар деярли бошланмайди.
Оиладаги зўравонликни маиший низолардан фарқлаш керак, чунки низода иккала томон тенг ҳуқуқлидир. Оилавий зўравонлик ҳолатида маълум бир иерархия мавжуд, шунинг учун жабрланувчи тажовузкор билан тенг ҳаракат қила олмайди. Бинобарин, оиладаги зўравонлик доирасида содир этилган жиноятлар учун Жиноят кодексининг бошқа моддаларида назарда тутилган бошқа қилмишлар учун жазолаш нотўғри. Бошқача қилиб айтганда, оилада калтакланишни бегона шахслар томонидан кўчадаги муштлашувда калтаклаш билан тенглаштириб бўлмайди, чунки бу жиноятларнинг табиати ҳар хил. Шунинг учун халқаро тавсиялар оиладаги зўравонликни алоҳида жиноятга айлантириш ва уни, жумладан, психологик ва иқтисодий зўравонликни криминаллаштиришга қаратилган.
Шунингдек, БМТнинг аёлларга нисбатан зўравонлик бўйича қонунчиликни ишлаб чиқиш бўйича тавсияларига мувофиқ, «ҳимоя ордерларини бузиш қонун билан жиноий жавобгарликка тортилиши керак». Қонун лойиҳасининг янги таҳририда бу тавсия яна эътиборга олинмади. Бундай қонун лойиҳасини болалар ва аёлларни ҳимоя қилиш деб ҳисоблаш мумкинми?
Золимлар билан яшайдиган аёллар ва болалар мунтазам калтаклашдан, бутун оиланинг руҳиятини бузадиган зўравонликдан ҳимояга муҳтож. Фақат криминаллаштириш ва тажовузкорларга қарши курашнинг қаттиқ чораларигина натижа беради.
