Халқаро жиноий амалиётда жинсий алоқага розилик ёши (розилик ёши) тушунчаси мавжуд – бунда шахс бошқа шахс билан жинсий алоқага киришиш учун иҳтиёрий равишда хабардор бўлиб розилик бериши мумкин. Агар 18 ёшга тўлган шахс никоҳ ёшига етмаган шахс билан жинсий алоқада бўлса, биринчи навбатда жиноий жавобгарликка тортилади.

Розилик ёшини никоҳ ёши (қонун билан никоҳга рухсат берилган) ва вояга етганлик (фуқаролик ҳуқуқлари ва мажбуриятларининг бир қисмини ёки барчасини ўзлаштирган шахс) билан аралаштириб юбормаслик керак.

Турли мамлакатларда жинсий розилик ёши (розилик ёши йўқ бўлиши ҳам мумкин) 14 ёшдан 16 ёшгача ўзгариб туради, баъзан 20 ёшгача ҳам бўлиши мумкин.

🟡 14 ёш – Германия, Венгрия, Италия, Хитой;
🟡 15 ёш – Франция, Дания, Швеция, Чехия;
🟡 16 ёш – Ўзбекистон, Россия Федерацияси, Қозоғистон, Канада, Буюк Британия, Ҳиндистон, Норвегия, Швейцария, Исроил, Сингапур ва бошқа давлатлар
🟡 16-18 ёш – АҚШ (штатга қараб): 29 штат ва Колумбия округи 16 ёшдан бошлаб;
🟡 Ёш кўрсатилмаган – Қатар, Саудия Арабистони ва Шимолий Корея каби давлатларда фақат никоҳдан кейин жинсий алоқада бўлиш қоидаси мавжуд.

Европа Кенгашининг 2007 йил 1 июлдаги «Болаларни жинсий эксплуатация ва жинсий зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги конвенцияси (Лансароте конвенцияси) болаларнинг жинсий эксплуатациясини жиноят деб ҳисоблайдиган халқаро шартномадир. У Европа Кенгаши томонидан таклиф қилинган, аммо ҳар қандай давлат томонидан имзоланиши мумкин. Конвенцияни қабул қилган давлатлар контекцдан қатъий назар, жинсий розилик ёшига етмаган болалар билан қилинган жинсий алоқани жиноий жавобгарликка тортишга рози бўладилар.
Ушбу Конвенцияга ҳозиргача 47 давлат, Озарбайжон, Грузия, Украина, Россия Федерацияси каби давлатлар қўшилган. Ўзбекистон ушбу Конвенцияни имзоламаган.

Хорижий давлатлар қонунчилиги

Россия Федерацияси

Россия Федерацияси никоҳ ёши 16 ёшдан бошланадиган давлатлардан биридир. РФ Жиноят кодексининг 134-моддасига кўра «Ўн олти ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа ва бошқа жинсий ҳаракатларни амалга ошириш» каби жиноятлар учун 18 ёшга тўлган шахслар жиноий жавобгарликка тортилади. Ушбу модда вояга етмаган шахс ўз ихтиёри билан жинсий алоқага киришган ва содир бўлаётган воқеанинг моҳияти ва аҳамиятини тушунган, жиноятчи жабрланувчининг ёшидан хабардор бўлган тақдирда қўлланилади. Жиноятнинг тугаш вақти — жинсий алоқанинг бошланиши ҳисобланади. Ишнинг ҳолатига қараб, жазо 480 соатгача бўлган мажбурий меҳнатга жалб қилишдан тортиб, умрбод қамоқ жазосигача бўлган жазони ўз ичига олади.

РФ қонунчилиги терминологияси:

• Номусга тегиш – жабрланувчига ёки бошқа шахсларга нисбатан зўравонлик қўллаш ёки уни қўллаш таҳдиди билан ёхуд жабрланувчининг ожизлигидан фойдаланган ҳолда, эркак ва аёл ўртасидаги табиий шаклдаги жинсий алоқа;

• Жинсий характердаги зўравонлик ҳаракатлари – тарафлардан бирининг розилигисиз содир этилган барча турдаги жинсий алоқалар. Россия Федерацияси Олий суди Пленумининг 04.12.2014 йилдаги 16-сонли қарорига мувофиқ, жинсий характердаги зўравонлик ҳаракатлари — жинсий дахлсизликни бузадиган ҳаракатлар бўлиб, шунингдек, жабрланувчи ожиз ҳолатда бўлган ҳолларда уларда жисмоний ёки руҳий зўравонлик қўлланилади ёки таҳдид қилинади. Жинсий характердаги ҳаракатлар деганда: бесоқолбозлик, лесбиянизм, жинсий характердаги бошқа ҳар қандай ҳаракатлар (анал ва оғиз орқали жинсий алоқа, жинсий алоқага тақлид қилиш, жабрланувчи эркак киши бўлса эркак ва аёл ўртасидаги табиий жинсий алоқа) тушунилади.

• 16 ёшга тўлмаган шахсларга нисбатан уятсиз-бузуқ хатти-ҳаракатларни содир этиш – ўн икки ёшга тўлган, лекин ўн олти ёшга тўлмаган шахсларга нисбатан содир этилган жинсий алоқа, бесоқолбозлик ва лезбиянликдан ташқари, жинсий алоқани қондиришга қаратилган ҳар қандай ҳаракатлар жиноятчининг хоҳиш-истаклари ёки жабрланувчида жинсий қўзғалиш ёки унинг жинсий алоқага бўлган қизиқишини уйғотиш. Бундай ҳаракатлар жабрланувчининг танаси билан бевосита жисмоний алоқада бўлмаган, шу жумладан интернет, бошқа ахборот ва телекоммуникация тармоқларидан фойдаланган ҳолда содир этилган бўлса ҳам уятсиз-бузуқ ҳаракатлар деб тан олиниши мумкин.

Шундай қилиб, Россия Федерацияси қонунчилигига кўра, номусга тегиш фақат эркак киши томонидан амалга оширилиши ва бундан фақат аёл киши азият чекиши мумкин. Аммо шаҳвоний характердаги зўравонлик ҳаракатлари ҳар қандай жинсдаги шахс томонидан содир этилиши мумкин, шунингдек, улардан ҳар қандай шахс азият чекиши мумкин.

Жинсий алоқа ёки шаҳвоний характердаги ҳаракатлар жабрланувчининг иродасига қарши содир этилган бўлса, Россия Федерацияси кодексининг 131 (Номусга тегиш, 3 йилдан 20 йилгача бўлган озодликдан маҳрум қилиш), 132 (Зўравонлик ҳаракатлари, 3 йилдан 20 йилгача озодликдан маҳрум қилиш), 134 (Ўн олти ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилиш ва бошқа жинсий ҳаракатларни амалга ошириш, жиноят турига кўра, 4 йилгача ёки 15-20 йилгача озодликдан маҳрум қилиш) моддалари қўлланилади.

Агар жараёнда жабрланувчининг моддий ёки бошқа турдаги мулкини йўқ қилиш ёки мулкка бошқа таъсир кўрсатиш таҳдиди қўлланилган бўлса, бундай ҳаракатлар Жиноят кодексининг 133-моддаси (Жинсий алоқа қилишга мажбурлаш) ва РФ Жиноят кодексининг 134-моддаси (Ўн олти ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа ва жинсий характердаги бошқа ҳаракатлар, жиноят турига кўра жавобгарлик) бўйича кўриб чиқилади

Туркия Республикаси

Туркия Жиноят кодекси мисолида шундай хулоса қилиш мумкинки, ушбу давлат қонунчилигида жинсий характердаги ҳаракатлар етарли даражада батафсил баён этилган. Жинсий характердаги ҳаракатларни жиноий жавобгарликка тортувчи моддаларнинг қуйидаги турлари мавжуд: 102 модда — Жинсий зўравонлик ниятида тажовуз қилиш (2 йил – умрбод), 103 модда — Болаларга нисбатан жинсий зўравонлик (3 йил – умрбод), 104 модда — Вояга этмаганлар (2-5 ёш) билан жинсий алоқа қилиш, 105 модда — Жинсий зўравонлик (баъзи ҳолларда 3 ой – 2 йил/ жарима/ баъзи ҳолларда жазо икки баробарга кучайтирилади) — вояга этмаганларга нисбатан жинсий зўравонлик қилиш масаласи ҳам барча ҳолларда кўриб чиқилади (васийлик, қариндошлик, оиладаги зўравонлик, қуролдан тортиб электрон алоқа воситаларигача бўлган турли таъсир воситаларидан фойдаланган ҳолда жинсий алоқа қилиш ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда).

Бундан ташқари, жинсий ҳаракатларни содир этиш жинсга қараб ажратилмайди, масалан, Туркия Жиноят кодексининг 102-моддаси 1 бандига кўра, “Жинсий характердаги хатти-ҳаракатларни содир этиб, бошқа шахснинг жисмоний дахлсизлигини бузган шахс жабрланувчининг шикояти асосида 5 йилдан 10 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Агар жинсий характердаги хатти-ҳаракатлар тегажоқлик билан чегараланган бўлса, айбдор 2 йилдан 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади”.

Германия

176-моддага кўра “Болаларга нисбатан жиддий жинсий зўравонлик” – ўн саккиз ёшга тўлган шахснинг жинсий алоқа ёки жинсий характердаги шунга ўхшаш хатти-ҳаракатни, унинг танасига киришни назарда тутган ҳолда содир этиши ёхуд бола ўзига нисбатан жиноят содир этишига йўл қўйиши;

Ўн тўрт ёшга тўлмаган шахс (бола)га нисбатан жинсий характердаги хатти-ҳаракатлар содир этиш ёки боланинг ўзига қарши шундай ҳаракатларни амалга оширишига йўл қўйган шахс 6 ойдан 10 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади, жиддий бўлмаган ҳолатларда – 5 йилдан кўп бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилинади ёки жаримага тортилади.

Германия мисолида жиноий ҳаракатлар жинсга қараб фарқланмаслигининг гувоҳи бўламиз.

Германия Жиноят кодексида вояга етмаганларга нисбатан жинсий ҳаракатларни амалга ошириш ҳолатлари ҳам батафсил баён этилган: 174-модда — Васийларга нисбатан жинсий зўравонлик (3-5 йил/жарима), 176-модда — Болаларга нисбатан жинсий зўравонлик (5 йил/жарима), 176 модда — Болаларга нисбатан жиддий жинсий зўравонлик (3 ойдан 10 йилгача), 176 модда — Болаларнинг ўлимига сабаб бўладиган жинсий зўравонлик (10 йил – умрбод), 180 модда — Вояга этмаганлар ўртасида жинсий ҳаракатларни тарғиб қилиш (3-5 ёш/жарима), 182 модда — Ёшларга нисбатан жинсий зўравонлик (3-5 йил/жарима), 184 модда — Порнографик маҳсулотларни тарқатиш (1 йил/жарима).

Ўзбекистон Республикаси

Ўзбекистонда никоҳ ёши 16 ёшдан бошланади. Ушбу ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилиш масаласи Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 128-моддаси “Шахснинг ўн олти ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён бўлган ҳолда у билан жинсий алоқа қилиш ёки жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондириш” билан тартибга солинади. (Агар Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексидаги ушбу жиноятни такроран содир этса 1 йилдан 3 йилгача, хавфли рецидивист томонидан содир этилган тақдирда 5 йилдан 7 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади).

• Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2010 йил 29 октябрдаги 13-сонли “Номусга тегиш ва жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондиришга доир ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги қарорига асосан, ушбу модда фақат қуйидаги ҳолларда қўлланилади: ўн олти ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилиш ёки жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондириш зўрлик ёки таҳдид қўлламаган ҳолда амалга оширилаётган ҳаракатлар хусусияти ва моҳиятини англаган жабрланувчининг розилиги билан содир этилган ҳолдагина, яъни ихтиёрий асосда.

Шунингдек, Жиноят кодексининг 118-моддаси “Номусга тегиш” бўлиб, “а” банди иккинчи қисмига кўра, номусга тегиш, яъни зўрлик ишлатиб, қўрқитиб ёки жабрланувчининг ожизлигидан фойдаланиб, жинсий алоқа қилиш — шахснинг ўн саккиз ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён бўлган ҳолда амалга оширилса, 3 йилдан 20 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.

• Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2010-йил 29-октабрдаги 13-сонли “Номусга тегиш ва жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондиришга доир ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги қарорига асосан, номусга тегиш жинояти жиноятчи жабрланувчининг розилигисиз, лекин табиий шаклда фақат аёлларга нисбатан содир этган қилмиши кўриб чиқилади.

119-модда. Зўрлик ишлатиб, қўрқитиб ёки жабрланувчининг ожизлигидан фойдаланиб, жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондириш — яъни юқоридаги моддани бутунлай такрорлаши, ушбу модда мавжудлигининг мақсадга мувофиқлигига шубҳа туғдиради (3 йилдан 15 йилгача қамоқ жазоси).

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2010-йил 29-октабрдаги 13-сонли “Номусга тегиш ва жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондиришга доир ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида”ги қарорига асосан, агар ўша ҳолатларда айбдорнинг ҳаракатлари жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондиришга қаратилган бўлса, қилмиш ЖК 119-моддаси билан квалификация қилинади. Шу билан бирга, қонуннинг ушбу моддаси бўйича ушбу ҳаракатларни аёл ва эркак жинсига нисбатан содир этганлик учун жиноий жавобгарлик юзага келади.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 129-моддаси “Ўн олти ёшга тўлмаган шахсга нисбатан уятсиз-бузуқ ҳаракатлар қилиш” шахснинг ўн олти ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён бўлган ҳолда, унга нисбатан зўрлик ишлатмай уятсиз-бузуқ ҳаракатлар содир этиш — 1 йилдан 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.

1. Доктрина таҳлилига кўра, уятсиз-бузуқ ҳаракатлар жисмоний ва интеллектуал турларга ажратилади, деган хулосага келиш мумкин (М.Х.Рустамбаев “Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси”).

• Жисмоний – жиноятчининг жинсий аъзоларини очиши, одобсиз ҳаракатлар қилиш, мастурбация, жинсий ҳаракатларни ўргатиш, жабрланувчининг жинсий аъзоларини мастурбация қилиш, силаш ва жинсий алоқага мойиллик билдириш.

• Интеллектуал – порнографик фильмлар, тасвирлар кўрсатиш, шундай мазмундаги адабиётларни ўқиш, суҳбатлар ўтказиш ва ҳ.к.

Эслатма: 1.

(М.Х. Рустамбаев “Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси”).

• Жабрланувчининг ўз ёшига нисбатан каттароқ кўриниши виждонан нотўғри тушунча бўлиб, айбдор шахсга ушбу сифат белгиларини беришни истисно қилади.

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигидаги бўшлиқлар

1. Қонун чиқарувчи V боб “Жинсий эркинликка қарши жиноятлар”, шунингдек, V бобдаги “Оила, ёшлар ва маънавиятга қарши жиноятлар” моддаларни шакллантиришда жинсий эҳтиёжларни табиий ва ғайритабиий шаклда қондиришга таъриф бермаган. Жинсий характердаги ҳаракатларни қамраб олувчи атамани англатувчи ушбу иборани олиб ташлаш таклиф қилинади. 21 аср воқелигида бу тушунчани алоҳида моддаларда кўрсатиш шарт эмас. Жинсий хатти-ҳаракатларнинг шакли ҳам муҳим эмас, чунки аёл ёки эркакнинг розилигисиз амалга оширилган зўравонлик — бирдек номусга тегиш ҳисобланаверади. (Германия қонунчилигини ўрганган ҳолда). Шу сабабли Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 118 ва 119-моддаларини бирлаштириш мақсадга мувофиқдир, чунки биринчи ва иккинчи моддаларда фақат жинсий алоқа шаклидагина фарқ қилувчи номусга тегиш ҳаракатлари мавжуд бўлиб, уларни қисмларга ажратган ҳолда битта моддага айлантириш мумкин.

2. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг моддалари таҳлилига кўра, уятсиз-бузуқ ҳаракатларга таъриф берилмаганлиги, шунинг учун ҳуқуқни қўллаш амалиёти ва таълимотини топиш зарурлиги аниқланган.

3. Қариндошлик чегарасини кўрсатмасдан, вояга етмаганлар билан инцест муносабатлари учун оиладаги зўравонлик (жинсий)ни чекловчи чора-тадбирларни кучайтирувчи банд қўшилсин, чунки зўравонлик қариндошликнинг узоқ ва яқинлиги бўйича ҳам содир этилиши мумкин. Бошқа ҳолатлар қаторида, ушбу нормалар квалификация белгисини – вояга этмаган шахс қарамоғида бўлган қариндоши, қонуний вакили ёки бошқа шахс томонидан вояга этмаганларга нисбатан жинсий йўналишдаги ҳаракатни содир этиш, шунингдек вояга этмаганлар иштирокидаги инцест учун жавобгарликни кучайиш зарур. (Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида фақат яқин қариндошга нисбатан жинсий алоқада бўлиш назарда тутилган)

4. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида 16 ёшга тўлмаган шахслар ўртасидаги жинсий алоқа ҳолатлари акс этмаган, бундай моддалар киритиладими?

Таклифлар

1. Жинсий жиноятлар содир этишга мойил бўлган ва жабрланганларга психологик ёрдам кўрсатиш марказларини ташкил этиш.

• Тергов ва суд амалиётида қийинчиликлардан қочиш имконини берувчи жиноят қонунчилигидаги камчиликларни аниқлаш ва бартараф этиш (Германия ва Туркия мисолида).

• Бошланғич, ўрта ва олий таълим муассасаларининг ўқув дастурига шахснинг жинсий дахлсизлиги ва жинсий эркинлигига қарши жиноятларнинг олдини олиш бўйича машғулотларни киритиш.

• Таълим гуруҳларида ноқонуний хатти-ҳаракатлар фактлари ва ҳолатларини яширганликлари ва бу ҳақда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга ўз вақтида хабар бермаганликлари учун шахсларнинг интизомий жавобгарлигини жорий этиш.

• Жинсий ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш чораси сифатида тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари – жиноят такрорланган тақдирда педофилларга қондаги эркак жинсий гормонлар даражасини назорат қилувчи антиадрогеник (кимёвий кастрация) препаратларни узоқ муддат бериб боришни жорий этиш.

Хонимпошо Рашидова

Фойдаланилган адабиётлар

• М.Х. Рустамбаев “Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси”

• https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%A3%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BA%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D1%81_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A4%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8/%D0%93%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B0_18#%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F_134
• https://www.prokuratura-kirov.ru/statja-134-polovoe-snoshenie-i-inye-dejstvija/#:~:text=%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%88%D0%B5%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%B0%D0%B4%D1%86%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%BE%20%D0%B2%D0%BE%D0%B7%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0.-,%F0%9F%94%A5%20%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F%20134.,%D0%BF%D1%8F%D1%82%D0%B8%20%D0%BB%D0%B5%D1%82%20%D0%B8%D0%BB%D0%B8%20%D0%B1%D0%B5%D0%B7%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE.
• https://advokat-malov.ru/prestupleniya/polovoe-snoshenie-s-
• https://www.plastrayon.ru/deyatelnost/pravoohranitelnaya-deyatelnost/operativnaya-informaciya/po-zaschite-polovoi-neprikosnovennosti-nesovershennoletnihstkom.html
• https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=090000168046e1e0
• https://lex.uz/ru/m/acts/111457
• https://www.norma.uz/novoe_v_zakonodatelstve/brachnyy_vozrast_jenshchin_povysili_na_god
• https://rg.ru/2004/06/29/iznasilovania-razjasnenie.html
• https://docs.cntd.ru/document/420368849/titles/3QGGECL
• https://pravovedus.ru/practical-law/criminal/nasilstvennye-deystviya-seksualnogo-kharaktera/
• https://lex.uz/docs/2414124
• https://cyberleninka.ru/article/n/prestupleniya-protiv-polovoy-neprikosnovennosti-nesovershennoletnih-po-ugolovnomu-zakonodatelstvu-rossiyskoy-federatsii-i-ryada
• http://elib.sfu-kras.ru/handle/2311/2226