Оилавий муносабатлар ва оила аъзолари ўзини қандай тутиши кераклиги ҳақида маълум стереотиплар мавжуд. Ушбу стереотипларнинг баъзилари ҳеч қандай хавф туғдирмайди. Келинг, оила ҳақидаги энг кенг тарқалган афсоналарни кўриб чиқайлик ва уларнинг ҳаётимизга таъсирини кўриб чиқайлик.
«Оилавий муносабатларимиз идеал»
«Идеал оила» шиори остида ўзаро ҳурмат, бир-бирини тушуниш ва оила аъзоларининг бир-бирига бўлган чексиз муҳаббат ғояси илгари сурилади. Чиройли сурат, шундай эмасми? Аммо ҳақиқий сурат билан таққослайдиган бўлсак, ҳар қандай оилада жанжал, хафагарчиликлар, ғазабланиш ҳолатлари учрайди. Чунки тирик одамларнинг ҳис-туйғулари турлича – ва бу табиий.
«Идеал оила»да оила аъзоларига нисбатан ҳар қандай салбий ҳис-туйғулар тақиқланади. Оила катталаридан ҳафа бўлдингизми? Ичингизда сақланг. Агар онангизнинг сўзлари сизни хафа қилса, демак сиз нобоп фарзандсиз – онага ҳам ҳафа бўладими? Бундай меъёрлар ўрнатилган оилада ўсган одам, қариндошларидан ғазабланишга ҳақи йўқлигига амин бўлади. Унинг яқинлари қиладиган ҳамма нарса – бу муҳаббат ва ғамхўрлик. Агар унга бирор нарсани ёқтирмаса, демак айб унинг ўзида.
Бу нимага олиб келиши мумкин? Реал сурат бузилади. Агар оила аъзоларидан бири бошқасига нисбатан нохуш хатти-ҳаракатлар қилишни бошласа, у ҳолда жабрланувчи ўзини айбдор ҳис қилади ва ҳатто ўзидан нафратланади. Масалан, амакиси, ўгай отаси ёки укаси кичкина қизга қариндошчилик туйғусидан йироқ ҳиссиётларни намойиш этса, қизча буни ғамхўрлик деб қабул қилади. Ёки салбий фикрларни англаб, у ўз яқинлари ҳақида бундай ўйлашга ҳаққи йўқлигига ўзини ишонтиради. Демак, у ёмон. У худди шундай хатти-ҳаракатлар моделини ўзи билан катта ҳаётга ҳам “олиб киради”.
«Идеал оилада» ғамхўрлик ҳам токсик бўлиши мумкин. Масалан, тоға жиянига ўша йигит билан гаплашишини тақиқлайди. Чунки унга мос эмас, деб ҳисоблайди. Энг ёмони, «идеал оила» да ҳамма ўз қариндошларига нисбатан бундай тақиқларни ва ҳақоратларни қўллаб-қувватлайди ва буни ғамхўрлик деб тушунади. Аутоагрессия (ўзига қарши агрессия) намоён бўлиши мумкин: одам салбий ҳис-туйғуларни ўзига олади ва ўзига маънавий ёки жисмоний зарар етказади.
«Идеал оилада» ўсиб-улғайган болалар, қайси ёшда бўлишларидан қатъи назар, ота-оналаридан ажралиб чиқиш қийин. Катталар сингари улар ўзларининг шахсий манфаатларини ва ўзлари яратган оиланинг манфаатларини четга суриб, ота-оналарига устувор аҳамият беришади. Улар партнёридан ва болалардан итоаткорликни талаб қилади ва салбий ҳис-туйғуларни кўрсатишни тақиқлайди. Бу ҳар бир оила аъзосининг руҳий ҳолатида акс этади.
«Одам инсон бўлиб туғилмайди, балки ҳаёти давомида шаклланади»
Бундай оилада одам фақат доимий ривожланиш, таълим олиш ва ўз устида ишлаш орқали инсон бўлиб шаклланади, деган ақидага ишонишади. Баъзи бир китобларни ўқимагунингча, мунтазам равишда театрлар ва музейларга бормасанг, маълумотли бўлмасанг – сен ҳеч ким эмассан. Бўшашиш мумкин эмас, дам олиш мумкин эмас, инсон номини сақлаб қолиш учун доимо ўзингизни назорат қилишинг керак.
Бундай оилада ўсган одамлар ўқиб, ўрганишга муккасидан кетган бўлади. Айримлар бир нечта олий маълумотга эга. Одам олган билимларини амалда қўлласа-ку, яхши. Аммо айримлари танлаган ўқув курслари ривожланишига ҳеч қандай фойда келтирмаса-да, ўз оилаларини оч қолдирсалар-да, аммо навбатдаги ўқиш учун пул топадилар. Гарчи бу улар учун фойдали бўлмаса-да.
Бундай оилаларда, ота-оналар болаларга дам олишга ҳам рухсат бермасдан, доимо ўз устида ишлашни талаб қиладилар. Боланинг қизиқишларини инкор этишади. Шу билан бирга, бундай оиладаги фарзандлар дастурлаш (математикага қобилият), дизайн (ижодий иқтидор), муваффақиятли блогни юритишлари мумкин (малакали нутқ ва СММ билимлари). Аммо ота-оналар шунда ҳам норози, чунки уларнинг фикрига кўра, бола ҳеч нарса билмайди, уқувсиз ва ҳеч қачон одам бўлмайди.
«Қаҳрамон бўл»
Тарихга назар ташласак, ҳар қайси ҳалқда ғайритабиий шароитларда омон қолган аждодлар бор. Уруш, қатағонлар даври, очарчилик, сургунлар. Ҳар ким қўлидан келганча ҳаётда қолишга интиларди. Если бы наши предки в сложные времена не работали на пределе возможностей, наш род бы не выжил. Агар ота-боболаримиз қийин вазиятларда бор кучини бериб ҳаракат қилмаганларида биз тирик қолмаган бўлар эдик.
Тинчлик даврида зўр бериб яшашга эҳтиёж йўқ. Аммо бундай афсона издошлари ўзларини қаҳрамонлардек ҳис қилишлари учун янги ва янги қийинчиликларни яратади. Ҳеч қандай муаммолар бўлмаса ҳам, уларни яратадилар, енгишади ва … яна муаммоларни яратади. Масалан, улар ҳар куни ўнта учрашувни режалаштиришади. Учрашувдан учрашувга қадар вақтлари йўлга кетиб қолади. Тушлик қилишга ҳам вақтлари йўқ. Ва учрашувларга кечикиб келганлари учун улар кейинга қолдирилади. Чарчаган ҳолда уйларига қайтишади, бу ерда уй ишларини қилишга ўтади. Кеч ётишади ва жуда эрта уйғонади, чунки уларда кейинги кунга яна 11 та учрашув режалаштирилган. Жисмоний ноқулайликлар улар учун аллақачон одатий ҳолга айланган: улар об-ҳавога қараб кийинишни унутишади, тушлик вақтини ўтказиб юборишади – асосийси ишларни вақтида тугатиш. Уларнинг оилаларида ўзлари ҳақида ғамхўрлик қилиш одатий ҳол эмас эди, шунинг учун тинч ҳолатда ўзларини ноқулай хис қилади. Агар ҳамма нарса муаммосиз ва тўсиқларсиз ўтиб кетса, «қаҳрамонлар» ваҳима ёки хавотирга тушиб қолади.
Ва шунингдек, бундай одамлар ҳис-туйғуларнинг намоён бўлишида қатъийдирлар. Уларнинг барча ҳиссиётлари кучли: муҳаббатми – қабргача, қасосми – сўнгги қон томчисигача, абадий дўстлик. Бирор кишига ёқтириш ёки меҳр бериш нималигини билишмайди. Улар нафақат ўзларига, балки атрофдагиларга ҳам талабчан одамлардир. Улар учун ҳаёт абадий жангга ўхшайди, шунинг учун «қаҳрамонлар» хотиржамликни танлаган ёки муваффақиятсизликка шикоят қилувчилардан нафратланади.
«Мен ҳаммани қутқараман ― ўзаро боғлиқ оилавий муносабатлар
“Қутқарувчи” – бу барча оила аъзолари учун жавобгарлигини ҳис қиладиган қаҳрамон туридир, унинг наздида оила аъзолари «усиз қийналиб қолишади». Оила аъзолари ҳам у уларни қутқариши, муаммолардан халос қилиши кераклигига ишонишади. Қутқарувчи ижтимоий мавқеидан қатъи назар, ушбу ролидан завқланади. Дарҳақиқат, бундай ролда у кучга эга бўлган обрўли шахс сифатида ҳаракат қилиши мумкин. Ўзининг вақти ва кучидан бошқа ҳеч қандай манбаси бўлмаган одам ҳам шундай. Агар биринчиси пулини бўлишиб, алоқаларини ишса солса, иккинчиси касалхоналарга боради, биринчи қўнғироқда дунёнинг охиригача югуради. Кўпинча «қутқарувчи» бу функцияларни бирлаштиради. Ахир, унинг оила учун ўрни беқиёсдир.
Бундай оилада барча аъзолар ўзаро боғлиқ муносабатда бўлишади. Аммо роллар аниқ белгиланади: доим ўша одам “қутқаради”, қолган оила аъзолари «сақланади». Тушуниб бўлмайдиган даражада «қутқарилганлар» уларни қутқариш керак бўлган вазиятларни яратадилар: улар одамлар билан тўқнашадилар, касалликларни даволашни бошлайдилар, токсик муносабатларга киришадилар, спиртли ичимликлар ичади ва ҳоказо. Қутқарувчи чарчаган бўлса-да, тақдирда ҳам яна ёрдам сўраб учади. Агар аҳлоқ модели ўзгарса, унда оила ғояси бузилади. Охир оқибат, барча аъзолар муаммога дуч келишлари кераклигига ва уларни кимдир муҳофаза қилиш кераклигига ишонади. Улар учун бу севгининг анъанавий ифодасидир. Ва бундай оилада улғайган болалар кўпинча ўз оилаларидаги муносабатларни худди шу йўналиш бўйича қурадилар.
Қариндошларга ғамхўрлик қилиш, ота-оналарни қўллаб-қувватлаш, яқинларига ёрдам бериш, танқидий вазиятда бирлашиш ва ўз-ўзини ривожлантириш қобилияти инсоний муносабатларнинг муҳим ва ажралмас қисми эканлигини тушуниш муҳимдир. Аммо улар ҳаёт ва муносабатларнинг бошқа соҳаларидан мутлақ ва баландроқ тоифага кўтарилганда, оилавий муносабатлар ҳақидаги ҳалокатли афсоналарга айланади.
