Qurbonlik tilining “shakllantiruvchi” ta’sirlarini ko‘rib chiqish zarur bo‘lsa-da, Karen Xvangning “qurbonlar aslida yo‘q yerdan paydo qilinmoqda” kabi tanqidiy ogohlantirishi qanchalik asosli? Feministlar va boshqa ijtimoiy tanqidchilar ayrim amaliyotlarni “qurbonlik” deb ataganda, ular muayyan guruhlarning tajribalari boshqalarnikidan tizimli ravishda ustun qo‘yiladigan kuch munosabatlariga e’tibor qaratishadi.
Qurbonlik haqida gapirishning o‘zi qurbonlikni yaratadi, degan xavotir aslida noxush ijtimoiy sharoitlardan qochishga urinish emasmi? Bu, go‘yoki, agar biror hodisa ko‘rilmasa yoki eshitilmasa, u mavjud emas, degan sodda umidni eslatadi. Linda Martin Alkoff (1997) ta’kidlaganidek, Keti Roife kabi sharhlovchilar quyidagi kabi fikrlarni ilgari surishyapti: “Date rape” diskursi paydo bo‘lishidan oldin bunday tajriba yo mavjud bo‘lmagan yoki hech bo‘lmaganda bugungi kundagidek travmatik oqibatlarga olib kelmagan”.
Garchi poststrukturaviy feminizm va yuqoridagi dalilni ta’minlovchi oddiy determinizm o‘rtasida yuzaki o‘xshashliklar mavjuddek ko‘rinishi mumkin bo‘lsa-da, ular orasida muhim farqlar bor. Poststrukturaviy feminizm o‘zgarmas va qat’iy kimlik (identifikatsiya) tushunchasini shubha ostiga qo‘yadi, ammo bu bizni “bo‘sh sahifa” (tabula rasa) sifatida qoldirishni anglatmaydi. Ya’ni biz shakllanishimizda avvalgi tajribalarimiz yoki madaniy tarix o`rin tutmaydi, desak, noto‘g‘ri bo‘ladi. Bizning shaxsiyatimiz madaniy tarix va o‘zimiz kechirgan tajribalar bilan shakllangan murakkab va dinamik mahsulotdir.
Hozirgi zamonda bir-biriga qarama-qarshi va ko‘p qatlamli diskurslar ichida joylashganmiz va diskurslarning ta’siri bizning axloqiy nuqtayi nazarimizni belgilaydi. Shunday qilib, bunday diskurslar ichida joylashgan shaxs, ehtimol, zo‘rlashning “noto‘g‘riligi” yoki axloqiy jihatdan qabul qilib bo‘lmasligini qandaydir tarzda his qiladi. Shaxsning ijtimoiy va madaniy kontekstlari zo‘rlashni noto‘g‘ri deb ko‘rishga olib keladigan ma’lum axloqiy tuyg‘uni shakllantiradi.
Bunga sabab 20-asr oxiriga xos axloqiy qadriyatlar uyg‘unligi – yahudiy-xristiancha va gumanistik tenglik talqinlari, sevgi, hurmat va boshqalarga zarar yetkazmaslik kabi qadriyatlarni o‘z ichiga olgan holda – jinsiy majburlash va tajovuzning ko‘plab turlarini axloqiy jihatdan noto‘g‘ri va zararli deb talqin qilish uchun diskursiv kontekstni taqdim etganligi bo`ldi. Demak, tilning shakllantiruvchi kuchiga urg‘u beradigan diskursiv nuqtayi nazardan qaraganda ham, biz aynan “qurbonlik” yoki “date rape” kabi aniq tushunchaga ega bo‘lishimiz shart emas.
Aniq nom bilan atalmasa ham, ushbu hodisaning o‘zi odamlar tomonidan axloqiy jihatdan noto‘g‘ri va zararli deb qabul qilinadi. Madaniyatimizda mavjud bo‘lgan keng axloqiy qadriyatlar, masalan, boshqalarga zarar yetkazmaslik, hurmat va tenglik kabi qadriyatlar bunday harakatlarni tabiiy ravishda qoralaydi.
Qurbonlikning tasvirlanishi borasidagi backlash (reaksion tanqid) va poststrukturaviy feminizmning turli nuqtayi nazarlarini hisobga olgan holda, Marta Burt va Roda Estepning ayol jinsiy majburlash yoki zo‘ravonlikka duch kelganda o‘zini qurbon sifatida ko‘rsatishi uning manfaatlariga mos keladi, degan fikrini qayta ko‘rib chiqish vaqti kelgandek. Bu fikrni qanday baholash kerakligini aniq bilish qiyin, lekin masalaga yondashishimizda ayollarning majburlash, suiiste’mol qilish va zo‘ravonlik haqidagi shaxsiy tajribalari asosida empirik tahlil olib borish foydali bo‘ladi. Ko‘pchilik jinsiy suiiste’mol, jinsiy tajovuz, jinsiy majburlash kabi hodisalar qurbonlikka olib kelishini inkor etmaydi. Ya’ni majburlash va jinsiy zo‘ravonlik ayollarga og‘ir travma berib, ularni qurbonga aylantiradi. Ammo zo‘ravonlik va majburlash harakatlari ba’zida nozik va dahshatli tuyilmaydigan usullar bilan amalga oshiriladi. Bunday holatlar esa ayolning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytirib, vaqt o‘tishi bilan uning hayotni nazorat qilish qobiliyatini susaytirishga olib keladi.
Zo‘rlashga qarshi kurashda feministlarning jamoatchilikka murojaatlari ko‘pincha zo‘rlashning madaniy jihatdan qarama-qarshi bo‘lgan ko‘plab ma’nolaridan biriga – uning qurbonlarga chuqur va qaytarib bo‘lmas darajada psixologik zarar yetkazish xususiyatiga – alohida urg‘u beradi. Zo‘rlashning salbiy oqibatini yaqinlarimiz, oila a’zolarimiz, hamkasb ayollarimiz yoki o‘zimiz boshdan kechirgan tajribalar orqali chuqur anglaganmiz. Uzoq yillar davomida berkitilgan va sir saqlangan zo‘ravonlikning travmatik, vayronkor zararlarini avtomatik ravishda “zo‘rlash” atamasi bilan bog‘lash, ayrim istisnolarni aytmaganda, bugungi kunda normal sanaladi.
Yuqoridagi muhokama nuqtayi nazaridan jinsiy zo‘ravonlik bo‘yicha tadqiqotlarda shakllangan uch yondashuv qayta ko‘rib chiqishi kerak: 1. Ayollar, o‘z tajribalarini qanday baholashlaridan qat’i nazar, tadqiqotchilar tomonidan (shuningdek, huquqiy tomondan ham) zo‘rlash yoki jinsiy tajovuz sifatida belgilangan hodisalarni boshdan kechirganida, “zo‘ravonlik qurboni” deb tasniflanadi. 2. “Zo‘rlash” va “zo‘rlashga urinish” tushunchalari ko‘pincha jinsiy zo‘ravonlikning eng jiddiy shakllari sifatida doimo birgalikda ko‘rsatiladi. 3. “Qurbon” atamasi majburlovchi jinsiy amaliyotlarning keng spektrini ifodalash uchun qo‘llaniladi.
Keyingi bo‘limlarda ushbu yondashuvlarning dastlabki ikkitasi tanqidiy qayta ko‘rib chiqiladi, so‘ngra uchinchisi qisqacha tahlil qilinadi.
