Gap qaynona-kelin munosabatlari, ya’ni, ular o‘rtasidagi doimiy ziddiyat borasida. Hozirgi kunda qaysi toshni ko‘tarsang, ostidan qaynona-kelin o‘rtasidagi muammolar bilan bog‘liq vaziyat kelib chiqishi hech kimga sir emas. Ijtimoiy tarmoqdagi ayollar guruhlaridagi muhokamalarda ham, qo‘ni-qo‘shni gurunglarida ham, telekanallardagi serial-u novellalarda ham shu mavzu: hali qarasang – zolim qaynona dastidan kelinning hasratidan chang chiqqan, hali qarasang epsiz kelin ortidan qaynonaning fig‘oni ko‘kka o‘rlagan… O‘zbek o‘zbekligini tanibdiki, bu muammo bor. Keling, shu muammoning ildizi haqida fikr yuritib ko‘ramiz, bu “dard” asli qayerdan paydo bo‘lgani haqida bahsga kirishamiz.
Tibbiyotda “nolinchi patsient” degan atama bor. “Nolinchi patsient” bu – biror-bir kasallik paydo bo‘lganda, uning atrofdagilarga yuqishiga va tarqalishiga sabab bo‘lgan odam demakdir. “Birinchi” emas, aynan “nolinchi”. Birinchi bemor – sog‘lig‘ida muammo sezib, shifokorga murojaat qilgach, kasallik tashxislangan ilk bemordir. Bu kasallikni yuqtirgan o‘ninchi, elliginchi, sakson uchinchi bemor bo‘lishi ham mumkin, faqat kasallik birinchi bo‘lib unda aniqlangan xolos. Endi mavzuimizga qaytsak.
Qaynona-kelin ziddiyati masalasida nolinchi patsient (bemor) bu – patriarxal tizim, desam, ishonasizmi? Keling, faktlarga ko‘z yugurtiramiz:
- Patriarxat hamisha munosabatlarga notenglik rakursidan yondashadi;
- Patriarxat o‘zidan ojiz bo‘lgan (ojiz deb bilgan) tomonlarning munosabatlarini ahamiyatli deb bilmaydi, muhimi, ular patriarxat belgilab bergan qoidalardan tashqariga chiqmasalar/uni yoqlasalar va unga xizmat ko‘rsatish hamda bo‘ysunishni davom ettirsalar bo‘lgani;
- Patriarxat “ojiz” qatlam o‘zaro teng munosabatlar o‘rnatmasligi, ittifoq tuzib, unga qarshi birlashmasligi uchun ularni turli tabaqalarga bo‘lib tashlagan va teng emasligiga ishontirgan;
- Patriarxat “ojiz” qatlam uchun ijtimoiy rollarni taqsimlab, yashash “stsenariy”sini yozib bergan.
Patriarxal munosabatlar hamisha lider va bo‘ysunuvchi (xodim/xizmat ko‘rsatuvchi/xizmat qiluvchi) asosda quriladi, hatto oilada ham erkak uylanishi bilan “oila boshlig‘i, boshqaruvchisi” maqomiga erishadi, hatto yillar davomida ayol bolalar tug‘ib-o‘stirib, ham ro‘zg‘orni gullatib, ham pul topib, tirikchilikning bir ustunini ko‘tarib yashasa ham, bu maqom o‘zgarmaydi. Ya’ni, “kuchli tomon” liderligicha qolaveradi. Boshqacha munosabatlar qurilganda ham ayni shu andoza bo‘yicha harakat qilinadi: hamma narsani lider hal qiladi.
Ya’ni, qaynona-kelin munosabatlarida ham kuchli tomon lider sifatida ko‘riladi. Bu rol, shubhasiz, qaynonaga nasib etadi. Chunki:
- U bu uyda oila qurilgandan buyon yashab kelmoqda;
- U “o‘z odamlari”ning fe’l-atvorini biladi, hatto, ko‘pchilik oila a’zolarining fe’l-atvori, dunyoqarashi shakllanishida bosh-qosh bo‘lgan;
- U shu oiladagi barcha odatlarni, qonun-qoidalarni biladi.
Kelin esa, bu oilada yangi odam, butkul boshqa “atmosfera”dan kelgan, oiladagi har bir odam u uchun qorong‘u olam. Qayerlarga “mina” qo‘yilganini, nimalar qilish mumkin emasligini bilmaydi. U oilaning har bir a’zosi bilan munosabatga kirishar ekan, albatta, “bo‘ysunuvchi, xizmat qiluvchi” rolida ko‘riladi, hatto, undan avvalroq kelin bo‘lib tushgan ovsini tomonidan ham. Qaynona ham, o‘ziga kelinlik davrida ravo ko‘rilgan xizmatchilik maqomidan liderlik maqomiga “o‘tkazilgani”ni tushunib, rolni qabul qilib olgan odamdan shu kungacha sarflagan resurslari o‘rnini to‘ldirishni kutadi.
Ikki “ojiz” hamjins munosabatlari ziddiyat bilan davom etar ekan, biri ikkinchisiga liderlikni berib qo‘ymaslik uchun kurashar ekan, oilaning boshqa “lider”lari – qaynota va uning o‘g‘li ularni chetdan kuzatadi; ziddiyat davomida bir tomon ikkinchisiga fiziologik va ruhiy zarbalar berishiga tomoshabin bo‘lib turishadi. Qaynota (o‘z vaqtida xotiniga u bilan teng insondek qarab, munosabat bog‘lamagan er) endi ham uni noteng munosabat o‘rnatishdan qaytarmaydi, ehtimolki, tenglik asosida munosabat qurish mumkinligini bilmaydi ham.
O‘g‘li esa, xotini (kelin)dan sabrli bo‘lishni, hammaning ko‘nglini topmasa bo‘lmasligini aytishdan nariga o‘tmaydi. Hatto, onasi chegaradan chiqayotganini his qilib tursa ham, xotinini himoya qilmaydi. “Bu vaziyat”dan xotini qanday chiqib ketishini, qanchalik “epli” ekanini chetdan kuzatib turadi. Muhimi, xotini “hamma narsaning birdek uddasidan chiqa olishi”ni ko‘rsatib turishi, har kuni isbot qilib turishi kerak. Eplolmadimi – “jang maydoni”dan sharmandalarcha haydaladi, ko‘pincha, bir etak bolasi bilan. Ko‘p hollarda, eri uni sevib o‘lib qolsayam, oilani saqlab qolish uchun hech nima qilmaydi. Holbuki, ayolga mustaqil bir shaxs, inson sifatida qarab, tenglikda munosabat bog‘langan oilalarda qaynona-kelin ziddiyatlari uchramaydi. Bunday oilalarda hech kim lider bo‘lish uchun kurashmaydi, hatto, bolalarda ham shaxsiyat rivojlanishi uchun munosib muomalada bo‘lishadi. Chetdan kuzatganda, tenglik bo‘lmagan oilalarda qaynona-kelin ziddiyatlari ikki odamni bir-biriga qarshi jangga kiritib, birining qo‘liga qurol berib qo‘yib, ikkinchisini otib o‘ldirishini kuzatib o‘tirishdek gap. Dahshatli-a? Holbuki, patriarxat bir so‘zi, bir harakati bilan bunga chek qo‘yishi mumkin, ammo, ularga tomosha qiziq. Qay bir postda bir gap o‘qigandim: “Jamiyat qonga tashna!”
Boshqa bir tomondan, tenglik hukmron munosabatlar “tug‘ilmasligi” uchun, ayollar uchun namuna paydo bo‘lmasligi uchun patriarxat o‘ta ahmoqona miflar o‘ylab topgan. “Ayol ayolga do‘st bo‘lmaydi,” “Qiz bolani dugona buzadi,” “It – vafo, xotin – jafo” kabi naql va ishonuvlar ayollarning bir-biriga nisbatan ishonchi shakllanishi, o‘ziga bergan bahosi pasayishiga, o‘zining erkaksiz hech kim ekaniga hech bir ishni eplolmasligiga ishonishiga olib kelgan. Bu qarashlar shunchalik qon-qoniga singib ketganki, hatto, bularning aksini qayta-qayta ko‘rib ham, ko‘zi ochilmaydiganlar bor. Ayniqsa, qaynona-kelin munosabatlarida kichik bir ziddiyat paydo bo‘lishi bilan, atrofdagi kimligi umuman ahamiyatsiz bo‘lgan bir hovuch olomon qaynonani “bo‘sh kelmaslik”ka undaydi, kelinning aytmagan gapini aytdi, deb, yana o‘zidan o‘nta qo‘shib, janjalni kuchaytiradi. Kelin g‘ing deb ovozini chiqarsa, uni betgachoparlikda, sabrsizlikda, oila tutishni bilmaslikda, uquvsizlikda, tarbiyasizlikda va hokazo “sizlik”larda ayblab tashlashadi. Yoki, aksincha holatda, qaynona va kelin o‘rni almashadi xolos.
Umuman olganda, har bir ayol uchun umrining qaysidir bir davrida qandaydir maqom (tabaqa)da bo‘lishi taqsimlab berilgan. Er (o‘g‘il) onasini hech qachon o‘zi, akasi, opasi, otasi yoki xotini bilan bir xil maqomda ko‘rmaydi, bu odamlarning barchasi bir xil huquq va majburiyatlarga ega inson o‘rnida qabul qila olmaydi. Onasi yuqoriroq o‘rinda turadi, chunki, bu ayol UNI TUQQAN. Xotin yo‘lda, bola belda, ona topilmaydi!” – degan iddaoni hisobga olinsa, asl manzara tiklanadi. Bu yerda uning onasi muhim emas, balki, UNI TUQQANI muhim. Chunki, mantiqan olib qaralganda, onasi uni tuqqan bo‘lsa, xotini uning bolalarini tuqqan. Ya’ni, ikki ayol ham ONA maqomida. Farq nimada? Buni tushunish uchun o‘ta o‘tkir aql talab etilmaydi – unga bolalarining ham qizig‘i yo‘q! (Nartsissizmning yuqori cho‘qqilaridan biri!). Shunaqa gaplar.
Bular safsatadan boshqa narsa emas, deyishga shoshilmang. Shunchaki, e’tibor bilan kuzating. Ishonchim komil, yuqorida sanab o‘tilgan faktlarni 100%, ortig‘i bilan topasiz, ko‘rasiz. O‘z oilangizda bo‘lmasa, qo‘shnida, qarindosh-urug‘da, umuman, hamma yoqda. Patriarxal tizimning o‘ziga berayotgan zararlaridan biri ham shunda – rivojlanishdan butkul to‘xtab, (boqimanda) iste’molchi rejimida qotib qolgan. Va eng yomoni, u boshqalarga ham rivojlanishga imkon bermasligida. Suv ham bir joyda turib qolsa, ayniydi, deyishadi. Bizga mavjlar kerak, o‘zgarishlar, rivojlanishlar kerak. Qachondir bu mavjlar yaralishiga, tosh bo‘lib qotgan tog‘lar bag‘ridan erk vulqondek otilib chiqishiga umidni yo‘qotmay yashashimiz, o‘sha vulqonni yaratish uchun harakatni to‘xtatmasligimiz kerak.
© Turonlik Amazonka
