Nikola Gavi
“Feministik nazariyada ortga qaytishga yo‘l ochuvchi birorta ochiq joy qoldirmaslik kerak”
Hollvey 1995, 129-sahifa
Ayol istalmagan jinsiy aloqaga majburlanganini aytsa-yu, lekin o‘zini zo‘rlanmagan deb bilsa, buni qanday tushinishimiz kerak? “Zo‘rlangan” tamg‘asini inkor etayotganiga qaramay, “haqiqatdan” zo‘rlanganmi? Yoki boshidan kechirganlarini “zo‘rlanish” emas, boshqa narsa sifatida talqin qilyaptimi? Zo‘rlash va jinsiy aloqa o‘rtasida shu qadar noaniqlik bo‘lishi bizning madaniyatlarimiz haqida nimani anglatadi? O‘zaro rozilik asosidagi jinsiy aloqa orasida majburlovchi harakatlar bo‘lsa, uni qanday aniqlash va baholash zarur? Va nihoyat, jinsiy zo‘ravonlik yoki majburlash obyekti bo‘lishni zo‘ravonlik yoki majburlashning qurboni bo‘lish bilan aynan bir xil narsa deb tushinsak bo‘ladimi?
Ushbu bobda men shu kabi savollar bilan chigallashib ketgan ko‘p qatlamli murakkab masalalarga javob izlayman. Mavjud murakkab masalalar yuzasidan hali bir to‘xtamga kelmadim. Savollar ustida o‘ylanib, har tomonlama tahlil qilish davomida aniq va qat’iy argument keltirish, bir to‘xtamga kelish qiyinligini tushindim. Ayni vajdan chalkashlik va ikkilanishlardan qochmaslikka qaror qildim, sababi – geteroseks va jinsiy zo‘ravonlik orasidagi chegara chindan ham noaniqdir. Jinsiy aloqa va jinsiy zo‘ravonlik atamasi (go‘yoki ular aniq va tushunarli atamalar kabi) ta’riflarini qanchalik aniqlashtirishga harakat qilmay, ularni shu qadar murakkablashtiraman ham, aynan mana shu kurashning muhim qismi va boshqa darajadagi yondashuvdir. So‘nggi yigirma yil davomida zo‘rlash va jinsiy zo‘ravonlik haqidagi tadqiqotlarning qay tarzda o‘zgarib borayotganini kuzatib kelmoqdaman, yangi feminsitik ijtimoiy fanining ba’zi natijalariga e’tibor qaratdim. Kuzatuvlarimdan kelib chiqib, “jinsiy zo‘ravonlik” atamasini ta’riflashning hozirgi me’yorlarini qayta ko‘rib chiqish kerak deb bilaman. Mazkur xulosam quyidagi uch asosga tayanadi:
1. “Tan olinmaydigan zo‘ravonlik qurboni” tushunchasi
2. Zo‘rlash va zo‘rlashga urinish o‘rtasidagi aniq farqning yo‘qligi
3. “Jinsiy zo‘ravonlik” atamasi asosan majburlovchi geteroseksual harakatlar doirasida keng qo‘llanilishi.
O‘z pozitsiyamning o‘zgaruvchanligidan kelib chiqib bir vaqtning o‘zida feministik nazariya va jinsiy zo‘ravonlik haqidagi kamida ikkita, o‘z navbatida bir-biriga qarshi hikoyalarni keltiraman. Ushbu hikoyalarning har biri o‘zicha haqiqat sanalar ekan, meni ikki xavf jiddiy tashvishga soladi: birinchisi, Vendi Hollvey 1995-yilda ogohlantirganidek, ortga qaytish – reaksion tanqid tendensiyasi uchun sharoit yaratib qo‘ymasmikanmiz; ikkinchisi esa, o‘zimiz bilmagan holda shu ortga qaytishning bir qismiga aylanib qolsak-chi?!
Boshlang‘ich nuqta
Ushbu bobni nomlashda men Marta Burt va Roda Estepning “Kim qurbon? Jinsiy zo‘ravonlikni ta’riflash muammolari” (1981) maqolasiga murojaat qilgan edim. Burt va Estep o‘z vaqtida muhim ahamiyat kasb etgan maqolasida 1970-yillarning feministik harakati jinsiy tajovuzni qayta ta’riflash va tushunishda qanchalik ta’sir ko‘rsatganini tushintirib bergan. Ular o‘sha paytda feministik harakat tomonidan ilgari surilayotgan “jinsiy tajovuz” ta’rifi keng qamrovli bo`lishi kerakligini qo‘llab-quvvatlagan hamda zo‘rlash va boshqa majburlovchi jinsiy amaliyotlar o‘rtasidagi o‘xshashliklarga e’tibor qaratgan.
Bundan tashqari, ular jinsiy zo‘ravonlikka uchragan ayollar uchun “qurbon” maqomini qabul qilishi kerakligi foydalari” haqida qat’iy dalillar keltirganlar. Burt va Estep bu maqomning “salbiy ijtimoiy qiymati” va “majburiyatlari” borligini e’tirof etishgan bo‘lsa ham, maqom quyidagi imtiyozlarni ham ta’minlaydi: yordam olish huquqi, hamdardlik ehtimoli, boshqa ijtimoiy rol va majburiyatlarlardan vaqtinchalik uzoqlashish va huquqiy himoya kabi afzalliklar. Burt va Estep (1981) feministik harakatning tahlillari erkaklar tomonidan ayollarga nisbatan sodir etiladigan har qanday tazyiq, shafqatsizlik va zo‘ravonlik shakllarining yanada ko‘proq diqqatni tortishiga sabab bo‘lganini ta’kidlaydi.
O‘z fikrlariga qo‘shimcha ravishda ular bunday deb yozishgandi: “Mazkur tahlil hukmron mafkuraning ayollarga nisbatan zo‘ravonlikni shaxsiylashtirish, psixologizatsiya qilish va inkor etish usullariga qarshi chiqishga olib keladi. “Qurbon” siyosiy tushunchadir. Hokimiyat kim zo‘ravonlik qiladi va kim zo‘ravonlik qurboniga aylanadi, shuningdek, nima qurbonlik sifatida tan olinishi kerakligini belgilaydi. Qurbon sifatida tan olingan, qonuniy deb qabul qilingan shaxs – unga nisbatan adolatsizlik va nohaqlik qilingan inson sifatida e’tirof etiladi.” (1981, 25-bet)
Shunday qilib, “qurbon” atamasidan foydalanish ayollarga nisbatan zo‘ravonlik va tazyiq shakllari orqali yuzaga keladigan axloqiy adolatsizlikni tushunish va unga qarshi kurashish vositasi sifatida taklif etilgan.
Jinsiy zo‘rlash sohasidagi “yangi” feministik tadqiqotlar
1981-yildan beri jinsiy siyosat va umuman madaniy siyosat sohasida juda ko‘p o‘zgarishlar boldi. Feministik harakat va feministik ijtimoiy fan G‘arb jamiyatlarida zo‘rlash va jinsiy zo‘ravonlikni qayta ko‘rib chiqishda muhim rol o‘ynadi. Burt va Estep tomonidan ilgari surilgan fikrlarning aksariyati feministik ta’sirga ega bo‘lgan ijtimoiy fan tadqiqotlarida aks-sado topdi va rivojlantirildi. Ushbu tadqiqotlar natijasida zo‘rlash va jinsiy majburlashni psixologik o‘rganish jarayonida feministik yondashuv asosiy paradigmalardan biriga aylandi. Juda qisqa vaqt ichida biz shunday ijtimoiy jarayonlarni boshdan kechirdikki, avval zo‘rlash kam uchraydigan voqea deb qaralgan bo‘lsa, keyinchalik u keng tarqalgan ijtimoiy muammo sifatida e’tirof etila boshlandi. Masalan, 1981-yilda Meri Berd Deming va Ali Eppilar zo‘rlashni “statistik jihatdan kam uchraydigan hodisa” deb ta’riflashgan (1981, 374-bet) bo‘lsa, 1977-yilda esa Edvard Shorter “me’yoriy ayolning umri davomida zo‘rlanish ehtimoli juda past”, deb taxmin qilgandi (1977, 481-bet). Biroq 1980-yillardan boshlab yangi tadqiqot natijalari e’lon qilina boshlandi va bu natijalar zo‘rlashning asl ko‘lami ancha kattaroq ekanligini ko‘rsatdi. Masalan: 1987-yilda Koss, Gidikz va Visnievskilar 15 foiz ayollar, 1984-yilda Rassel 24 foiz ayol hayoti davomida zo‘rlanishni boshdan kechirishini qayd etadi. Afsuski, ushbu raqamlar hali ushbu muammoning ko‘lamini tasvirlolmaydi, sababi, ba’zi tadqiqotchilar ochiq e’tirof etganidek, ayollar tadqiqotchilarga o‘z tajribalarini oshkor qilishdan bosh tortadi, shundan kelib chiqib haqiqiy zo‘rlash darajasi yanada yuqori bo‘lishi mumkinligini taxmin qilish mumkin. (Masalan, Rassellning 1982, 1984- yilgi tadqiqotlari)
Ushbu yangi feministik empirik tadqiqot aynan ilgari zo‘rlash darajasini baholashda uchragan cheklovlarni bartaraf etish uchun ishlab chiqilgan edi. Avvalgi tadqiqotlar, asosan, “politsiyaga berilgan zo‘rlash to‘g‘risidagi hisobotlar” yoki “milliy jinoyatchilik so‘rovnomalari” ma’lumotlariga tayangan bo‘lib, bu haqiqiy ko‘lamni to‘liq aks ettirmasdi. Mazkur yangi tadqiqot yondashuvi zo‘rlash miqyosini o‘lchashda oldingi urinishlardan muhim metodologik farq bilan ajralib turardi. Ayollarga “Siz zo‘rlanganmisiz?” degan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savol berish o‘rniga, ulardan “o‘z tajribalarini batafsil tavsirlab berishlari” so‘raldi. Ushbu uslub ayollar o‘z boshidan o‘tkazgan voqealarni zo‘rlash deb tan olishdan bosh tortishi yoki bu tushunchani boshqacha talqin qilishi mumkinligini hisobga olib, ishlab chiqilgan edi. Bunday yondashuv, zo‘rlash haqida ilgari olib borilgan statistik tadqiqotlarga nisbatan ancha kengroq va aniqroq ma’lumot olish imkonini berdi.
Masalan, ayollardan “Siz qachondir erkak tomonidan qo‘rqitish yoki ma’lum darajada jismoniy kuch ishlatilishi natijasida o‘zingiz xohlamagan holda jinsiy aloqa qilishga majbur qilinganmisiz?” kabi savollar so‘ralgan. (Koss va boshqalar, 1987) Bu savol zo‘rlash va boshqa majburiy jinsiy tajribalar spektriga oid aniq savollardan biri edi. Bunday metodologik yangiliklar ayollarning zo‘rlash haqida xabar berishga nisbatan ikkilanishini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Ushbu yondashuv muvaffaqiyatli bo‘ldi, tadqiqotlar natijasida zo‘ravonlik va jinsiy majburlash keng tarqalganligini ko‘rsatuvchi hayratlanarli yangi ma’lumotlar olindi. Mazkur tadqiqotlar natijasida ro‘y bergan ikki muhim o‘zgarish zo‘rlash haqidagi tasavvur ko‘lamini sezilarli kengaytirdi. Birinchi o‘zgarish, Diana Rassell (1982, 1984) va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ayollar begona erkaklarga qaraganda o‘zining eri, sevgan yoki uchrashuvga chiqqan yigiti tomonidan ko‘proq zo‘rlanishini ko‘rsatganligi edi. Oqibatda mazkur xabardorlik ilgari “shunchaki jinsiy aloqa” deb qaralgan madaniy xurofotlarni yo‘q qildi, shuningdek, bunday zo‘rlashlar begona shaxslar tomonidan qilinadigan zo‘rlashlardan ko‘ra keng tarqalgan, degan xulosaga olib keldi. Ikkinchi muhim o‘zgarish esa, zo‘rlash va jinsiy tahqirlash bo‘yicha tadqiqotlarda tipologik yondashuv o‘rniga o‘lchovli (dimensional)[1] yondashuv paydo bo‘ldi. Bu shuni anglatadiki, zo‘rlash o‘ta keskin zo‘ravonlik bo‘lsa-da, u majburlovchi nozik harakatlar bilan bir uzviylikda joylashgan. Bunga majburiy o‘pishishdan boshlab, doimiy og‘zaki bosim natijasida rozi bo‘lingan xohlanmagan jinsiy aloqagacha bo‘lgan holatlar kiradi. Koss va boshqalar (shu jumladan, o‘zimning tadqiqotlarim ham — 1991a; 1991b) zo‘ravonlikning ushbu uzviyligida “ayollarning 50 foizidan ko‘prog‘i biror shakldagi jinsiy zo‘ravonlikni boshdan kechirganini” da’vo qilganlar. Zo‘rlashning o‘lchovli (dimensional) yondashuvi jinsiy zo‘ravonlik shakllari asosan qonuniy geteroseksual munosabatlar doirasidagi keng tarqalganini ko‘rsatdi. Natijada oldin “jinsiy aloqa” sifatida qabul qilingan tajribalar jinsiy zo‘ravonlik shakli sifatida qayta talqin qilindi va avval madaniy yoki ijtimoiy jihatdan “normal” deb qabul qilingan holatlarni tanqidiy ko‘rib chiqishga imkon yaratadi. Yondashuvning ikkinchi muhim ta’siri esa – normativ geteroseksual harakatlarning butun doirasini tanqidiy o‘rganish zaruriyatini bilvosita taqdim etganida ko`rindi. Bu esa jinsiy zo‘ravonlik va majburlashning nozik va keng tarqalgan shakllarini aniqlashga yordam beradi. Garchi masala ko‘pincha empirik adabiyotda aniq muhokama qilinmasa-da, tadqiqotlar ushbu muammolarni qayta ko‘rib chiqishga undaydi, geteroseksual munosabatlardagi kuch muvozanati va jinsiy harakatlarni yangicha nigoh bilan tahlil qilish zaruratini kuchaytiradi.
Feministik ta’sir ostida zo‘rlash va jinsiy zo‘ravonlik ma’nolarining o‘zgarishiga ko‘p tomondan qarshilik bo‘lganini tushunish qiyin emas. Jinsiy majburlashning nozikroq shakllariga e’tibor qaratish va ularning zo‘rlash bilan bog‘liqligini nazariy jihatdan o‘rganish avval “shunchaki jinsiy aloqa” deb hisoblangan holatlarni tushuntirish uchun “yoqimsiz” asosni taqdim etdi. Normativ geteroseksuallikni tasvirlashda ayollar faol erkak xohishining passiv qabul qiluvchilari sifatida tasvirlanadi. Bundan tashqari, ayollar erkaklarning ham jinsiy tashabbuslariga javob beradi, ham agar erkak nomutanosib “kirish” ga urinsa, uni cheklay oladi deb taxmin qilinadi. An’anaviy geteroseksual romantika ideallariga ko‘ra, ayollarning ichki xohishi erkakning mohirona xarizmasi orqali uyg‘otilishini kutishi kerak, go`yoki ayol hissiz qo`g`irchiq kabi. Bu esa balki o`sha jinsiy aloqaga ayolning istagi yo xohishi yo`q bo`lgani ehtimolini ham oshiradi. Demak, ayolning roziligi va faolligi ko‘pincha inkor qilinadi yo ahamiyatsiz hisoblanadi, bu esa jinsiy munosabatlarda tenglik ustuvir emasligini ko`rsatadi. Erkakning “qo`zg`atishi” ayolning roziligi savol ostida bo‘lgan holatda amalga oshirilishi mumkin.
Zo‘rlash kam uchraydigan hodisa deb qaralgan, shuningdek, zo‘rlash bo‘yicha shikoyatlar odatda yolg‘on, odatiy jinsiy aloqa talqini, zararsiz holat deb hisoblangan bir davrda, jinsiy tajovuz va zo‘ravonlik tushunchalarini kengaytirishga chaqirish muhim feministik qadam bo‘ldi. Xuddi shunday, majburlashni zo‘ravonlik shakli sifatida tushunishni kengaytirish bu masalani jiddiy ijtimoiy muammo sifatida ko‘rib chiqishga hissa qo‘shdi. Ushbu yondashuv 1980-yillarda zo‘ravonlikning ko‘plab shakllariga e’tibor qaratishga, ularning ko‘lami va dinamikasini tushunishga, zararini kamaytirish va oldini olishga keng ijtimoiy qiziqishni tug`dirdi.
1990-yillarning oxirlariga kelib, “qurbonlik” tushunchasi inqirozga uchragan deb hisoblash mumkin. Joel Best o‘zining “Jamiyat” (1997) maqolasini “qurbonlik modaga aylandi”, degan tanqidiy baho bilan boshlagan edi. Richard Feldshteyn (1997) to`g`ri ta’kidlaganidek, “qurbon” atamasi siyosiy to‘g‘rilik (political correctness) so`zi bilan birga, AQShda neokonservativlar tomonidan tanqid nishoniga aylangan “leksik zanjir”ning bir qismi bo`ldi. Shunga o‘xshash “qurbonlik tushunchasiga qarshi backlash” (reaksion tanqid) tendensiyasi Yangi Zelandiyada ham kuzatilmoqda. Qurbonlikka oid tadqiqotlar va xizmatlarga qarshi konservativ kampaniyalar zo‘rlash bo‘yicha yangi feministik tadqiqotlar, xususan, “tanish yo yaqinlar tomonidan zo`rlanish” (date rape) mavzusini qattiq tanqid ostiga olgan. Ba’zi tanqidchilar masalani “bo‘rttirilgan” yoki umuman “mavjud bo‘lmagan tushuncha” deb e’tirof etishgan.
Bu tanqidlar feministik tadqiqotlar va ular o‘rtaga tashlagan muammolarning ahamiyatini kamaytiruvchi yoki legitimligini savol ostiga qo‘yuvchi reaksion tanqidning bir ko`rinishi edi. Qurbonlikka nuqtayi nazar tez-tez o`zgarib turadigan jamoatchilik diskursida feminsitik tendensiyalarning qanday ta’sir ko`rsatishini oldindan aytish qiyin. Qurbonlarni doim ikki tomonlama tasvirlashgan: bir tomondan hamdardlik va qo‘llab-quvvatlashga chaqiruv mavjud bo`lsa, boshqa tomondan ularga shubha va istehzo bilan qarashgan. Agar holat davom etaversa, “qurbonlik” tushunchasi o‘zining hamdardlik va siyosiy ta’sirchanlik xususiyatini qisman yo‘qotishi mumkin.
Bunday ijtimoiy o‘zgarishlar jinsiy zo‘ravonlik tushunchasining zamonaviy va feministik talqinini qayta ko‘rib chiqish zaruratini kuchaytirib, qurbonlik tushunchasining madaniy va siyosiy qiymatini qanday qilib tiklash yoki saqlab qolish mumkinligini strategik jihatdan o‘ylab ko‘rishni talab qiladi.
Qurbonlik tushunchasi mavjudligi uchun “qurbonlar” yaratiladimi?
Odamlarni qurbon qilishning ko‘plab usullari mavjud. Shulardan biri o‘zlarini qurbon deb hisoblashga ishontirishdir.
— (Xvang, 1997.)
Hozirgi vaqtda jamoatchilik orasida qurbonlik haqida gapirish ortiqcha ravishda qurbonlarni yaratmoqda degan xavotir mavjud. Ayniqsa, “date rape” tanqidchilari bu holat ayollarning “qobiliyati, erkin irodasi va kuchli xarakterini cheklaydi” deb iddao qilishmoqda. (Roife, 1993; shuningdek, qarang: Paglia, 1992) Bu tanqidchilar, zo‘ravonlikka e’tibor qaratish va uni tan olishning o‘zi ayollarni kuchsiz va qaror qabul qilishga qodir emasdek ko‘rsatadi, degan fikrni ilgari suradilar.
Burt va Estep (1981) qurbonlik rolining potensial salbiy jihatlaridan, masalan, bu rolning qaramlikni anglatuvchi ma’nosidan xabardor edilar. Xuddi shunday, Sharlen Muehlenhard va uning hamkasblari (1992) “qurbon” so‘zining jinsiy majburlashga duch kelgan odamga nisbatan qo‘llanishi bilan bog‘liq muammoni tan olganlar. Ular bu so‘z biror shaxsni kuchsiz, o‘zini himoya qila olmaydigan yoki hayotida boshqaruvni yo‘qotgan inson sifatida tasvirlash ehtimolini qayd etishib, ijtimoiy taassurotlar tufayli tanqidga sabab bo‘lishi mumkinligini aytishgan. Ammo ijtimoiy fanlar doirasida pozitivistik yondashuvga rioya qilinganida, bu kabi ehtimoliy e’tirozlar deyarli e’tibordan chetda qoladi. Biroq poststrukturaviy feminizm nuqtayi nazaridan qaraganda, “qurbon” va “qurbonlik” kabi so‘zlarning kuchsizlik va qaramlikni anglatuvchi ma’nolarini e’tiborsiz qoldirish imkonsiz, chunki bu yondashuv til va diskursni ma’noni “shakllantiruvchi” yoki “asos tuzuvchi” sifatida ko‘radi. Boshqacha qilib aytganda, til va diskurs nafaqat fikrlarimizni ifoda etish vositasi, balki ular dunyoni qanday idrok qilishimizni, tushunishimizni va tajriba qilishimizni bevosita shakllantiradi. Bu degani, madaniy jihatdan umumiy bo‘lgan til vositalari, ijtimoiy amaliyotlar va jarayonlar bizning dunyoni qanday ko‘rishimiz va tushunishimizga yo‘l ochadi yoki cheklov qo‘yadi. Shu sababli, ma’no oddiygina mavjud bo‘lgan narsani emas, balki ijtimoiy va madaniy jarayonlar orqali shakllanadigan va quriladigan narsani anglatadi. Tildagi “qurbonlik” tushunchasi jamiyatga turli madaniy yo`llar orqali ta’sir ko`rsatadi. U jinsiy majburlash va zo‘rlash darajasini oshiradigan turmush tarzi va harakat usullarini diskursiv jihatdan qo‘llab-quvvatlashga xizmat qilishi mumkin. Masalan, ayollarni zaif, passiv va jinsiy qiziqishdan yiroq shaxslar sifatida, erkaklarni esa jinsiy jihatdan boshqarib bo‘lmas, xavfli va hassos kuch sifatida tasvirlashni mustahkamlashi va davom ettirishi mumkin. Genderga oid bu kabi tasvirlar, o‘z navbatida, ayollarning zo‘rlashdan qo‘rqishini kuchaytirib, ommaviy axborot vositalarida zo‘rlash haqidagi xabar va ogohlantirishlar vositasida vahima oshiriladi. Mazkur diskursiv ta’sirlar jinsiy zo‘ravonlikning madaniy kontekstini shakllantiradi va gender rollarini mustahkamlab, erkaklarning dominantligini va ayollarning zaifligini urg`ulab ko`rsatadi.
“Jinsiy zo‘ravonlik” tushunchasining hukmron talqiniga ko`ra bunday xatti-harakat subyekti bo`lganlar o`z-o`zidan “qurbon” (bunday hodisalar uchun qurbonlikka ishora qilmaydigan atama topish qiyin) sanaladi. Zo‘ravonning axloqiy qonunbuzarligi zo‘rlashga uchragan odamni majburiy tarzda qurbonlik tajribasiga bog‘laydi, ya’ni ularning boshidan kechirganini aynan “qurbonlik” sifatida talqin qilishni taqozo etadi. Bundan tashqari, “psixologik tizim”ning ta’siri bilan, hozirgi jamiyatda qurbonlikni shaxs psixologiyasiga ta’sir qiluvchi va uni o‘zgartiruvchi jarayon sifatida tushunamiz. Zo‘ravonlik natijasini “qurbonlik” deb nomlash orqali hodisaning psixologik oqibatlari oldindan belgilanadi va shaxsiy tajriba shu doirada cheklanadi.
Garchi poststrukturaviy feminizm va yuqoridagi dalilni ta’minlovchi oddiy determinizm o‘rtasida yuzaki o‘xshashliklar mavjuddek ko‘rinishi mumkin bo‘lsa-da, ular orasida muhim farqlar bor. Poststrukturaviy feminizm o‘zgarmas va qat’iy kimlik (identifikatsiya) tushunchasini shubha ostiga qo‘yadi, ammo bu bizni “bo‘sh sahifa” (tabula rasa) sifatida qoldirishni anglatmaydi. Ya’ni biz shakllanishimizda avvalgi tajribalarimiz yoki madaniy tarix o`rin tutmaydi, desak, noto‘g‘ri bo‘ladi. Bizning shaxsiyatimiz madaniy tarix va o‘zimiz kechirgan tajribalar bilan shakllangan murakkab va dinamik mahsulotdir. Ijtimoiy ta’sir ostida yashasak-da, bu bizning ayrim diskurslar tomonidan shakllantiriladigan “bo‘sh joy” sifatida qabul qilinishimiz kerakligini anglatmaydi. Hozirgi zamonda bir-biriga qarama-qarshi va ko‘p qatlamli diskurslar ichida joylashganmiz va diskurslarning ta’siri bizning axloqiy nuqtayi nazarimizni belgilaydi. Shunday qilib, bunday diskurslar ichida joylashgan shaxs, ehtimol, zo‘rlashning “noto‘g‘riligi” yoki axloqiy jihatdan qabul qilib bo‘lmasligini qandaydir tarzda his qiladi. Shaxsning ijtimoiy va madaniy kontekstlari zo‘rlashni noto‘g‘ri deb ko‘rishga olib keladigan ma’lum axloqiy tuyg‘uni shakllantiradi. Bunga sabab 20-asr oxiriga xos axloqiy qadriyatlar uyg‘unligi — yahudiy-xristiancha va gumanistik tenglik talqinlari, sevgi, hurmat va boshqalarga zarar yetkazmaslik kabi qadriyatlarni o‘z ichiga olgan holda — jinsiy majburlash va tajovuzning ko‘plab turlarini axloqiy jihatdan noto‘g‘ri va zararli deb talqin qilish uchun diskursiv kontekstni taqdim etganligi bo`ldi. Demak, tilning shakllantiruvchi kuchiga urg‘u beradigan diskursiv nuqtayi nazardan qaraganda ham, bizda aynan “qurbonlik” yoki “date rape” kabi aniq tushunchaga ega bo‘lishimiz shart emas. Aniq nom bilan atalmasa ham, ushbu hodisaning o‘zi odamlar tomonidan axloqiy jihatdan noto‘g‘ri va zararli deb qabul qilinadi. Madaniyatimizda mavjud bo‘lgan keng axloqiy qadriyatlar, masalan, boshqalarga zarar yetkazmaslik, hurmat va tenglik kabi qadriyatlar bunday harakatlarni tabiiy ravishda qoralaydi. Qurbonlikning tasvirlanishi borasidagi backlash (reaksion tanqid) va poststrukturaviy feminizmning turli nuqtayi nazarlarini hisobga olgan holda, Marta Burt va Roda Estepning ayol jinsiy majburlash yoki zo‘ravonlikka duch kelganda o‘zini qurbon sifatida ko‘rsatishi uning manfaatlariga mos keladi, degan fikrini qayta ko‘rib chiqish vaqti kelgandek. Bu fikrni qanday baholash kerakligini aniq bilish qiyin, lekin masalaga yondashishimizda ayollarning majburlash, suiiste’mol qilish va zo‘ravonlik haqidagi shaxsiy tajribalari asosida empirik tahlil olib borish foydali bo‘ladi. Ko‘pchilik jinsiy suiiste’mol, jinsiy tajovuz, jinsiy majburlash kabi hodisalar qurbonlikka olib kelishini inkor etmaydi. Ya’ni majburlash va jinsiy zo‘ravonlik ayollarga og‘ir travma berib, ularni qurbonga aylantiradi. Ammo zo‘ravonlik va majburlash harakatlari ba’zida nozik va kamroq dahshatli usullar bilan amalga oshiriladi. Bunday holatlar esa ayolning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytirib, vaqt o‘tishi bilan uning hayotni nazorat qilish qobiliyatini susaytirishga olib keladi. Zo‘rlashga qarshi kurashda feministlarning jamoatchilikka murojaatlari ko‘pincha zo‘rlashning madaniy jihatdan qarama-qarshi bo‘lgan ko‘plab ma’nolaridan biriga — uning qurbonlarga chuqur va qaytarib bo‘lmas darajada psixologik zarar yetkazish xususiyatiga — alohida urg‘u beradi. Zo‘rlashning salbiy oqibatini yaqinlarimiz, oila a’zolarimiz, hamkasb ayollarimiz yoki o‘zimiz boshdan kechirgan tajribalar orqali chuqur anglaganmiz. Uzoq yillar davomida berkitilgan va sir saqlangan zo‘ravonlikning travmatik, vayronkor zararlarini avtomatik ravishda “zo‘rlash” atamasi bilan bog‘lash, ayrim istisnolarni aytmaganda, bugungi kunda normal sanaladi. Yuqoridagi muhokama nuqtayi nazaridan jinsiy zo‘ravonlik bo‘yicha tadqiqotlarda shakllangan uch yondashuv qayta ko‘rib chiqilishi kerak: 1. Ayollar, o‘z tajribalarini qanday baholashlaridan qat’i nazar, tadqiqotchilar tomonidan (shuningdek, huquqiy tomondan ham) zo‘rlash yoki jinsiy tajovuz sifatida belgilangan hodisalarni boshdan kechirganida, “zo‘ravonlik qurboni” deb tasniflanadi. 2. “Zo‘rlash” va “zo‘rlashga urinish” tushunchalari ko‘pincha jinsiy zo‘ravonlikning eng jiddiy shakllari sifatida, muammosiz, birgalikda ko‘rsatiladi. 3. “Qurbon” atamasi majburlovchi jinsiy amaliyotlarning keng spektrini ifodalash uchun qo‘llaniladi. Keyingi bo‘limlarda ushbu yondashuvlarning dastlabki ikkitasi tanqidiy qayta ko‘rib chiqiladi, so‘ngra uchinchisi qisqacha tahlil qilinadi.
Ha, to’g’ri, «zo’rlash» so’zi «zino» o’rniga ishlatilishi kerak. Mana to’g’ri tarjima:
Zo`ravonlikni tan olmaydigan qurbonlar
Oldin aytib o‘tilganimizdek, zo‘rlash haqida olib borilayotgan yangi tadqiqotlar ayollardan “zo‘rlash”ni boshdan kechirganligini to`gridan-to`g`ri so`ramaydi. so‘rashga kamroq tayanadi. Ba’zi tadqiqotlar esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri mazkur savolni, shuningdek, majburiy, istalmagan jinsiy aloqalar haqidagi aniqroq savollarni ham o‘z ichiga olgan. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, “zo‘rlash”ni boshdan kechirganligini tasdiqlovchi ayollarning atigi 50 dan 30 foizigina bu tajribani “zo‘rlash” deb belgilashadi (bu haqda: Koss 1988; Gavi 1991a; 1991b). Ushbu tadqiqot paradigmasida ayollarni zo‘rlash qurboni sifatida tasniflash protokoli shundan iboratki, agar ular oldindan belgilangan “zo‘ravonlik” tavsifiga mos keladigan tajribani boshdan kechirganligini bildirsa, zo‘rlash qurboni deb hisoblanadi. Agar bu ayollar bevosita so‘ralganida o‘zlari “zo‘rlash”ni boshdan kechirganliklarini bildirmasa, unda tadqiqotchilar tomonidan “qabul qilinmagan” zo‘rlash qurbonlari sifatida qaraladi (bu haqda: Koss, 1985). Zo‘rlashni aniqlashning ushbu metodi aniq sabablarga tayanadi. Ushbu strategiya Marta Burt (1980) tomonidan “zo‘ravonlik miflari” deb atalgan tushunchani tan oladi, chunki mazkur “miflar” hatto zo‘rlashning tor qonuniy ta’riflariga mos keladigan tajribani boshdan kechirgan ayollarni ham yuz bergan voqeani zo‘rlash deb bilmaslikka majbur qiladi. Zo‘rlashning qanday vaziyatlarda sodir bo‘lishi, kimlar zo‘ravonlikka uchrashi va qanday shaxslar zo`ravonlik qilishi haqidagi qarashlarni shakllantiruvchi “miflar” ayollar, erkaklar, kuch va jinsiyat haqidagi hukmron diskurslarni ifoda etadi. Feministik nuqtayi nazardan qaralsa, “miflar”ning paydo bo`lishi va keng yoyilishiga sabab – zo‘rlashni yashirish, oq, “normal” va “hurmatli” erkak tomonidannsodir etilgan majburiy jinsiy aloqalarga ko`z yumish va hatto ularni oqlab berish hamdir. “Zo`ravonlik” tushinchasi bilan bo`lgani kabi, “miflar”ning ildizi ham normal geteroseksualizm haqidagi diskurslarga borib taqaladi. Masalan, “Ayolning “yo`q” degani – “ha” degani” degan gap, erkak va ayol o‘rtasidagi an’anaviy jinsiy aloqa me’yorlarini mujassamlashtiradi, o`z navbatida bunday munosabatlarda zo‘ravonlikni aniqlashni qiyinlashtiradi. Shu tarzda, zo‘ravonlik bilan bog`liq “miflar” turmushda va boshqa yaqin geteroseksual munosabatlarda, shuningdek, tasodifiy geteroseksual uchrashuvlarda zo‘ravonlikni ko‘rishga to‘sqinlik qildi. Ayollarning “meni zo`rlashmadi” degan bahosiga tayanmaslikning metodologik asoslari bo‘lsa-da, ijtimoiy tanqidchilar zo‘rlashning tarqalishini o‘rganishdagi bu feministona yondashuvni tadqiqotlarning asosiy kamchiligi sanashadi. Masalan, Nil Gilbert (1994) Kossning zo‘ravonlik qamrovini qayd etish ishiga salbiy qaragan : “Koss zo‘rlash qurboni deb qayd etgan talabalarning to‘rtdan uch qismi o‘zini zo‘ravonlikka uchramagan deb biladi.” Gilbert fikriga qo`shilgan Keti Roife ham Kossning “o‘zini qurbon deb hisoblamagan” ayollarni zo‘ravonlik qurboni deb tasniflashini noo`rin deydi. Qiziqarli tomoni shundaki, ushbu metodologik yondashuv umumiy tarzda ijtimoiy va xulq-atvor psixologiyasining pozitivistik an’analariga to‘la mos, chunki unda aniq o‘lchanadigan xulq-atvor kategoriyalarini belgilash uchun operatsion ta’riflardan foydalanish ilmiy tadqiqotlar uchun yaxshi amaliyot deb hisoblanadi. Psixologiyaning ko‘pgina sohalarida, masalan, odamlarning munosabatlari, tajribalari va ayrim holatlarni tasniflashi feministlarning zo‘rlash qamrovini o‘rganish vositalariga o‘xshash bilvosita usullar yordamida amalga oshiriladi. Misol uchun, agar biror kishi depressiya inventaridan savollarga oldindan taxmin qilingan tarzda javob bersa, lekin u o‘zini “depressiyada” deb tan olmasa ham, uni depressiya holatida deb tasniflash to‘g‘ri hisoblanadi. Endi esa, tan olinmagan zo‘rlashga misol bo`ladigan bir voqeaga e’tibor qarataylik. Men suhbatlashgan bir ayol hikoya qilishicha, ayol uxlayotgan payt o‘ttiz yoshli erkak kvartiradoshi yotog`iga kirib, “qo‘li bilan ushlagan”. Ayol o‘sha paytda 19 da bo‘lgan. Uningcha, bu holat zo‘ravonlikning aynan o`zi emas, yoki u hali bu voqeani “zo‘rlash” deb baholash kerakligini qabul qilmagan. U bu erkak bilan ilgari na jinsiy, na romantik munosabatda bo‘lgan, shunga qaramay erkak o`sha tun qizning yotog`iga kirib, u uxlayotgan mahal jinsiy tajovuz qiladi. Erkak qiz buni istaganmi yoki yo`qligiga umuman ahamiyat bermaydi. U buni quyidagicha bayon etdi:
Enn: … hammasi juda tez sodir bo‘ldi, o`sha paytda shunday deb o`yladim: “Agar men… agar men yotog‘imdan chiqishga urinsam, ehtimol qochmoqchi bo‘lsam… u meni zo‘rlashi mumkin [pauza] shuning uchun yaxshisi…”
Nikola: Qochishga urinib ko`rishni aytyapsizmi?
Enn: Ha, agar shunday qilganimda, qarshilik ko‘rsatganimda, u meni zo‘rlashi mumkin edi… O‘ylab qarasam, u baribir buni qildi, aslida…
O`sha erkak zo`ravonlik ko`rsatib, qizga jismoniy zarar yetkazib, jinsiy a’zosini qonatib ketdi. Qizni asta-asta qo`rquv, “tushinilmaslik” va doimiy uyda bo`lgan kezlari “asabiylik” holati chulg`ab oldi, shuningdek, endi o`sha erkak o`z yotog`iga kirib ketgachgina uxlashga majbur bo`lardi. Enn kvartirada “temir ayol” sifatida nom chiqardi, chunki keyingi kechalar o`sha erkakning birga yotish taklifini rad etgandi. Shunga qaramay, Enn hodisani o‘sha vaqtda zo‘rlash deb tushunmadi. Texnik jihatdan, ushbu “aloqa”ni zo‘rlash deb atamaslik mumkin, chunki Ann o‘zining noroziligini o`sha paytda aniq bildirmadi. Ammo ko‘plab feministik tahlillar bunaqa qarorlar qabul qilish imkoniyatiga cheklovlar borligini, masalan, qizning uyg‘onish asnosida qarshilik ko‘rsatishi holatni yanada yomonlashtirishini ko`rsatadi. Qarama-qarshi tomondan, feministlar erkak qizning roziligini taxmin qilishi uchun asosli sabablarning yo‘qligini ta’kidlaydi (masalan, Pineau, 1989).
Ya’ni hatto eng androsentrik geteroseksual me’yorlar ham, ilgari jinsiy yoki romantik munosabatlar bo‘linmagan, boz ustiga uxlayotgan ayolning jinsiy aloqaga roziligini taxmin qilishni mantiqiy deb hisoblamaydi. Shunga ko`ra, ko`plab feministlar bu voqeani zo`rlash yoki kamida, jinsiy tajovuz sifatida ta’riflashadi. Enn o`zini zo`ravonlik qurboni deb atashlariga qarshiligiga qaramay, mazkur hodisa psixologik jihatdan unga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Qiz voqeani zo`ravonlik deb baholaganda, nima bo`lardi, biror nima deyish qiyin. Ammo hozirgidan-da yomonroq ruhiy jarahotani taxmin qilsa bo`ladi – “agar qarshilik ko`rsatsam, u meni zo`rlashi mumkin edi.” Haqiqatan ham, bu farqli tajriba bo`lib, qizning hayoti ustidan nazoratni yo`qotishi, o`zini zaif sezishiga sabab bo`lardi. Psixologik jihatdan, u “qochib ketish yoki boshqa narsa qilish” ni tanlash orqali ko`proq boshqaruvni saqlagan (bu ozgina bo`lsa-da, ahamiyatli) va qarshilik ko`rsatsagina, zo’rlanishdan qochib qolishi mumkin edi, ammo bu holda u ko`proq narsani yo`qotish xavfi ostida qolardi.
Voqeadan bir necha yil o`tib (suhbatimiz kechgan mahal) Enn hodisani “zo`ravonlik” deb baholashni o`ylab qoldi. Avvaliga “qarshilik ko`rsatmadim, sababi meni haqiqatda zo`rlashidan qo`rqdim” degan bo`lsa-da, erkak xatti-harakatlari aslida zo`ravonlik ko`rinishi ekanini tan oldi: “O`ylab qarasam, baribir u zo`ravonlik qildi”. Shunga qaramay, feministik tadqiqot etikasi nuqtayi nazaridan, Enn o`zini “zo`ravonlik qurboni” deb atashini o’ylab ko’rish kerak, chunki bunday tamg`a urishlarini u o`zi tanlamagan.
Ennning tajribasi haqida gapirganda, voqeaning qanday tasavvur qilinishi va tushunilishi haqida noaniqliklar paydo bo‘ladi va bu geteroseksual munosabatlar sohasini tanqid qilishga imkon beradi. Erkaklarning ayollarga nisbatan tahqirlovchi, hurmatsiz va zararli harakatlari ijtimoiy tanqidni tug`dirishi kerak. Aynan mana shunday tanqid orqali jamiyatdagi geteroseksual munosabatlarning salbiy jihati ko‘rinadi. Agar bu ayolning boshdan kechirgani zo`rlash yoki jinsiy tajovuz deb sanalmasa (uning o’zi, erkak, politsiya, sudya, tadqiqotchi va ijtimoiy nazariyotchilar tomonidan), unda nima deb hisoblash kerak? Jinsiy aloqami? Agar bu shunchaki jinsiy aloqaning bir qismi deb qabul qilinsa, unda geteroseksuallikning o`zini tanqidiy ko`rib chiqish kerakmasmikan?
Enn o`zini “zo`ravonlik qurboni” deb tan olmagan bo`lsa-da, u o`sha paytda erkakka jismonan qarshilik qilolmagandi. Zo‘rlash yoki jabrdiydalikni tahlil qilishda aniq pozitsiyaning yo`qligi ayol jinsiy hujumdan qandaydir tarzda himoyalanishi mumkin degan, fikr noto‘g‘riligini ko‘rsatadi. Ennning holatida gender farqi (ya’ni ayolligi) jismoniy qarshilik ko‘rsatishiga imkon bermagan. Farq jismoniy kurashdagi muvozanatni buzadi va ayolni harakatsiz qoldiradi. Ayolning qo‘rquvi ham zo‘rlovchiga hujumni osonlashtiradi, chunki qo‘rquv natijasida qarshilik ko‘rsatish yoki o`zini himoya qilish imkoniyati pasayadi. Menimcha, zo‘rlashni ochiq rad etishning o`zi bilan cheklanmay, ayolning istalmagan jinsiy aloqaga qarshi chiqish huquqini savolga o`rin qoldirmasdan tushuntiradigan va shakllantiradigan geteroseksual munosabatlarni yaratish hamda targ‘ib qilish zarur. Shu tarzda zo`rlash borasidagi savollar bartaraf etilib, zo`rlash holatlarining old olinadi.
Feministik javob – metodologiya
Ayrim ayollarni tan olinmagan zo‘rlash qurboni deb baholovchi tadqiqot strategiyasini tanqidiy o‘rganish orqali feministik tadqiqotchilar tanqidchilarga qanday javob berishni, shuningdek, o‘zlarining doimiy tahlil va o‘zgarishlarga asoslangan tadqiqlarini qanday amalga oshirishni o‘ylab ko‘rishlari kerak. Masalaga to‘g‘ri va yakuniy javob yo‘q ekan, uni oddiy va tayyor javoblar bilan emas, ochiq va kengroq savollar bilan chuqurroq o‘rganishimiz talab etiladi. Nima uchun ko‘plab ayollar zo`rlashning huquqiy ta’rifiga mos tajribalarni boshdan kechirgan bo‘lsa-da, “zo`ravonlik qurboni” degan tamg`ani rad etishadi (bu haqda qarang: Koss, 1985)? Feministik tadqiqotlar ayollarning “qurbon” tamg`asini rad etishiga qanday javob berishi kerak? Bu savollar feministik nazariyasi va tadqiqot amaliyotining markazidagi murakkab masalalarni yuzaga keltiradi. Agar vazifamiz ayollarni gapirtirish bo`lsa-yu, ayollar o`z tajribalarini zo‘ravonlik deb atamasa, ochiq joylarni “so‘zlar bilan to`ldirish” yoki ularni qurbon deb tavsiflashni noqonuniy deb hisoblashimiz mumkin. Biroq feministik tadqiqotlar ayollarni gapirtirish va tajribalari haqida ma’lumot berishdan tashqari, zo`ravonlik holati ijtimoiy kontekstda hokimiyat munosabatlari tomonidan shakllantirilishi va cheklanishini tushuntiradigan tahliliy tanqidlarni taklif qilishni maqsad qilgan. Agar ayollarning ovozi “o`z hikoya”sini bayon etmasa, qanday davom etishni tasavvur qilib bo`lmaydi. (Bu haqda qarang: Fine, 1992.; Kitzinger va Vilkinson 1997.) Feministik tadqiqotlar zo‘rlashning tarqalishi bilan bog‘liq empirik (ya’ni amaliy va real ma’lumotlarga asoslangan) tahlillar orqali jamiyatdagi zo‘rlash qamrovi va uning ijtimoiy muammo ekanini o‘rgandi. Biroq bu tadqiqotlar faqatgina statistik ma’lumotlarni to‘plab, zo‘rlashni aniq va ilmiy asosda ko‘rsatibgina qolmadi, balki feministik nuqtayi nazardan zo‘rlashni tushunishga, uning ijtimoiy va madaniy kontekstlarini ochishga xizmat qildi. Tadqiqotlarda ilmiy tilning ishlatilishi feministik siyosat va kurashni kengroq auditoriyaga yetkazishga yordam berdi. Ilmiy asoslar va yangiliklar feministik kurashni kuchaytirib, o‘zgartirishlar uchun asos yaratdi. Ushbu harakat ba’zi muhim yutuqlarga erishdi, masalan, ko‘plab ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlar va AQShning ayrim qismlarida nikohda zo‘rlashni jinoyat sifatida tan olish uchun qonunlarga o‘zgartishlar kiritilgan.
“Date rape”ga keng jamoatchilik e’tibori ko‘plab universitet kampuslarida zo‘rlashning oldini oluvchi dasturlar ishlab chiqilishiga turtki berdi. O`zgarishlar kam samara berayotganiga qaramay (masalan, eri tomonidan zo`rlangani haqidagi shikoyat arizalari nihoyatda kam uchraydi), tadqiqotlar zo‘rlashni tasvirlashda subversiv va transformatsion rol o‘ynagan. Tadqiqot zo‘rlashning mazmunida chuqur o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi, endi biror erkakning xotinini zo‘rlashi yoki sport yulduzining tasodifiy ayolni zo‘rlashi mumkinligi ehtimoli past yoki imkonsiz (lekin qora tanli erkaklar ayollarni zo`rlashga moyil degan qarash, haliyam jamiyatda yuqori).Tadqiqot an’anaviy geteroseksuallikni nozik va yashirin tarzda tanqid qilgan. Mazkur tanqid ko‘pincha feministik tadqiqotlarda ochiq-oydin ko`zga tashlanmasa-da, tadqiqot tanqidchilari darrov ilg`ashadi. Nil Gilbert (1994) Kossning zo‘rlash qamrovi haqidagi tadqiqini shunday tanqid qilgandi:
Zo‘rlashni deviant xatti-harakat sifatida emas, balki me’yoriy erkakning tipik xatti-harakati sifatida baholagan Koss o`z tadqiqotlari natijasida shunday xulosa qiladi: jinsiy zo‘rlash ayollarga nisbatan “bizning madaniyatimizda erkaklar va ayollar o‘rtasidagi “normal” aloqaning bir qismidir”.
Gilbert Kossning tadqiqotini tanqid qilar ekan, uning fikridagi xatolikni aynan keltirmayapti. U mazkur qarash o‘z auditoriyasi tomonidan aniq xato deb tushunilishiga ishonadi. Gilbert maqolasi kontekstida normal geteroseksuallikni “innocent” (aybsiz) deb atab, uni zo‘rlash bilan bog‘lashni kulgili va bo`rttirilgan deydi.
Empirik psixologiya tadqiqotlarining pozitivizmi yuqorida muhokama qilingan natijalarni taqdim etgan bo‘lsa-da, buning boshqa tomoni ham bor. Qurbonlikning turli shakllarini aniqlashda chegaralar oldindan belgilangan bo`lib, ayollar tajribalarini o`sha kategoriyalar doirasidagina baholay olamiz. Bunday metodologik uslub nozik va ba’zan qarama-qarshi ma’nolarni inobatga olishni inkor etadi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar ba’zi asosiy savollarni (masalan, biror voqea zo‘rlash deb hisoblanadimi yoki yo‘qmi) tadqiqot jarayonida aniqlash muammosiz deb o`ylaydi. Muammoni ilmiy jarayonda kiritilgan faktlarga asoslanib hal qilish oson va tabiiy deb bilishadi. Bu esa holatning murakkab va noaniqligini inobatga olishni cheklaydi. Tadqiqotlar natijasida zo‘rlash va jinsiy qurbonlikning keng qamrovli va aniq tasvirlari taqdim etilsa-da, tasvirlarning qisqartiruvchi va umumlashtiruvchi xususiyatlari barcha ayollarning tajribalarini to‘liq aks ettirmaydi. Shuning uchun, mazkur uslub bilan olingan natijalar, ayrim ayollarning haqiqiy tajribalari bilan mos kelmaydi va natijalarga ishonchni kamaytiradi. Oqibatda kim zo`ravonlik qurboni ekani ham aniq emas, shuningdek, yangilanib borayotgan haqiqatlar ham e’tibordan chetda qolyapti.
Zo‘rlashga oid feminstik tushunchalar bunday ayollarning tajribalarini noto`g`ri tushuncha mahsuli tarzida inkor qilmay, kuchli e’tibor qaratishi lozim. Bunday noaniq va ziddiyatli tajribalarni diqqat bilan tinglash va nazariy asosda tahlil qilish, geteroseksuallik va zo‘rlash o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni yoritib berish muhim.
Shuningdek, bu zo‘rlashga doir feministik tahlillarni shakllantirishga yordam beradi, oqibatda esa zo‘rlangan barcha ayollarga nisbatan, ular buni qay tarzda boshdan o‘tkizganlariga qaramay, hamdardlik uyg‘otadi.
Garchi qisqa muddatli perspektivada anchagina siyosiy xarajatlar sabab bo`lishiga qaramay, zo‘rlashning ayollarga ta’siri haqidagi murakkab va noaniq yondashuvni qabul qilish, oxir-oqibat samarali siyosiy strategiyaga olib kelish ehtimoli bor. Psixologlar, terapevtlar hamda faollar zo‘rlash travmasini tushunishni, yordam berish va bu haqda gapirishni davom ettirishlari kerak, lekin shu bilan birga, masalan, barcha ayollar zo‘rlashdan travma olmasligi mumkinligini ham qabul qilish lozim. Ko‘pchiligimiz bu og`riqli tajribani “shaxsiy darajada” qabul qilgan bo‘lsak-da, ularni omma oldida ochiq muhokama qilishdan tiyilamiz, chunki noto‘g‘ri talqin qilinishidan kelib chiqadigan ehtimoliy siyosiy xavflardan xavotirda bo‘lganmiz. An’anaviy empirik psixologiya tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, zo‘rlashga nisbatan odatda bir nechta keng tarqalgan salbiy psixologik reaksiyalar mavjud, ammo barcha zo‘rlangan ayollar bunday reaksiyalarni boshdan kechirmaydi. Bundan tashqari, “zo‘rlangan va zo‘rlanmagan ayollarning psixologik simptomlari orasidagi farqlar uch oydan keyin yo‘qoladi, bundan mustasno holatlar – esa qo‘rquv, xavotir, o‘zini past baholash va jinsiy disfunksiya uzoq payt davom etadi. Ushbu ta’sirlar 18 oy yoki undan ham uzoq davom etishi mumkin” (Koss, 1993, 1063-bet).
Shunga qaramay, zo‘rlashni boshdan kechirganda, travma olmaslik mumkinligi zarar yetkazish haqidagi gaplarga qaraganda kamroq ta’kidlanadi. Biroq zo‘rlashning ta’siri haqida olingan “xulosa” bir savolni tug‘diradi: tajribalarni aniq kategoriyada baholashga majbur bo‘lgan bunday tadqiqotlar zo‘rlashning nozik, o‘ziga xos va oldindan aytib bo‘lmaydigan psixologik ta’sirlarini ko‘rishga imkon beradimi?
Psixologik muammolarning tibbiy model doirasidagi tushunchalarida travmaning ta’siri haqida qarama-qarshi taklif ilgari suriladi: “Travmadan keyin oylar yoki yillar o‘tib simptomlarning paydo bo‘lishi odatiy hol emas” (APA, 1980; Koss va boshq., 1987, 169-bet).
Zo‘rlashga urinish zo`rlashning o`zidan tubdan farq qiladimi?
Garchi ayrim jinsiy majburlash holatlari (ehtimol bunga zo‘rlashning tor ta’rifiga mos keladigan ko‘pgina yoki barcha holatlarni kiritsa bo‘lar) da qurbon aniq bo‘lsa, boshqalarida noaniqdir. Ehtimol, bizning barcha jinsiy tajovuz holatlarini va ko‘plab istalmagan jinsiy aloqalarni jabrlash sifatida tushunishimiz ta’siri og`ir bo`lmagan vaziyatlarda ham jabrlanuvchi va qurbonni yaratayotgandir? Garchi bu savol qarshilik pozitsiyalariga xos xavotirni o‘zida aks ettirsa-da, u feministlar uchun muhim masalani ko‘taradi. Zo‘rlashga urinish va jinsiy tajovuzga urinish tajribalari haqiqiy zo‘rlash va jinsiy tajovuz tajribalaridan tubdan farq qiladimi?
O‘z boshimdan o‘tgan holat esimda, 16 yoshlar edim, meni zo‘rlashga urinishgan. Voqea Yangi yil oqshomida yarim kechgacha ishlaganim va ziyofatga ketaturib, mendan yoshi ancha katta erkak hamkasbimning uyiga kirib o`tishga aldov orqali majburlanganimni o‘z ichiga oladi. U kvartira eshigidan uncha uzoq bo‘lmagan to‘shakka meni irg‘itib, ustimga sakrab chiqdi va shimimni yechishga urindi. Jussasi nisbatan kichik erkak edi, men esa sport bilan shug‘ullanganim uchun jismonan ancha baquvvat edim. Shimimni yechmasligi uchun qo‘limdan kelganicha kurashganimni eslayman, chunki (o‘sha paytda menga shunday tuyuldi) u men bilan jinsiy aloqa qilishni niyat qilgandi. (Bu holat meni yana bir masala haqida o‘ylashga majbur qiladi: erkak va ayol tanish bo‘lgan holatda va, tasavvur qilinsa, o‘zaro jinsiy yaqinlikni ma’qul deb hisoblash mumkin bo‘lgan vaziyatda, erkakning harakatlarini “zo‘rlashga urinish” deb aniq baholash qanchalik qiyin.)
Biz yarim kechgacha ishlagan o‘sha restoranda boshqa hamkasblar bilan birga alkogol ichganimizga qaramay, bu erkakka nisbatan hech qanday jinsiy qiziqishim yo‘qligiga shubha qilmaganman – ayniqsa, o‘sha vaziyatda. Unga nisbatan munosabatimda noaniqlik yo‘q edi, men aniq-tiniq qilib jinsiy aloqani xohlamasligimni aytdim, shuningdek, imkon darajasida jismonan qarshilik ko‘rsatdim. Ammo u fikrini o‘zgartirmadi va maqsadini davom ettirishga intildi. O‘ylashimcha, mening jismonan baquvvatligim unga faol va muvaffaqiyatli qarshilik ko‘rsatishimga imkon berdi, natijada u o‘z urinishlarini davom ettirolmadi.
O‘n yillar o‘tib, jinsiy zo‘ravonlik bo‘yicha maslahat beruvchi agentlikda ishlayotganimda, o‘sha submadaniy muhit meni ushbu tajribani zo‘rlashga urinish sifatida qayta ko‘rib chiqishga va salbiy ta’sirlari haqida o‘ylashga undadi. Bu tajribani talqin qilishning mutlaqo yangi usuli bo‘lmasa-da, voqeaning ta’sirini mustahkamladi. O‘sha erkakning menga bo‘lgan “qiziqishi”dan xavotirlanganim va kelasi oqshomlar ishdan chiqishda onamning meni olib ketishini so‘raganimni eslayman. Shuningdek, istalmagan jinsiy aloqaga bo‘lgan kuchli urinishni qaytara olganim menga o‘zimni kuchli, qat’iyatli va yengilmas his qilishimga sabab bo‘lgani yodimda. Garchi bu voqeadan keyin shaxsiyatim va seksualligimga salbiy ta’sirlar bo‘lgan-bo‘lmaganiga to‘liq amin bo‘lish uchun yetarli tafsilotlarni eslay olmasam-da, zo‘rlashga urinishni muvaffaqiyatli qaytarishning ayollarga ta’siri o`zini himoya qilolmaslik ortidan sodir bo`lgan zo‘rlash tajribalaridan tubdan farq qilishini anglayman.
Mening holatimda o‘zimni jabrlanuvchi deb bilmayman. Erkakning harakatlari yoqmasa-da, ammo “menga zarar berishdi” degan o`y kelmaydi. Aksincha, ushbu voqea mening zaifligimga ishora qilsa-da, kuchliroq ham qilgan. Sodir bo‘lgan voqeani “jabrlanish” deb atash to‘g‘rimi? Yoki voqeani erkakning manfaatparast va jirkanch niyatida sifatidagiga talqin etmasdan, ayolning jismoniy qarshilik ko‘rsatish va kurashish imkoniyatini urg`ulaydigan boshqacha talqin usullarini yaratish kerakmi? Ayollarning zo`rlashga urinishlari chog`idagi o`zini himoya qilish xususiyatiga ramziy ma’noda, “Xena faktori” – ya’ni kuch va mustaqillik namoyishi sifatida qarash mumkinmi?
“Menga tajovuz qilishga urinishgan mahali, faol qarshilik qilar ekanman, shu orqali istalmagan teginish tug`diradigan ojizlik va bo`ysunish hissidan foirg` bo`ldim. Tajovuz faqat urinish bilan tugagnligi sabab, “jangda yutqazdim” degan hisning psixologik salbiy oqibatlardan qochishga muvaffaq bo‘ldim. Shu tarzda ongim mazkur urinishning o`zi ichki yaxlitligim[2]ga soya soladigan fakt, degan fikrni chiqarib tashladi. Ruhiy holatim bunday yondashuvdan taskin topdi.”
U fikrini yana davom ettiradi:
“Boshimdan kechirgan jinsiy tajovuzlarruhimda qo`rquv qoldirib, hushyor vaehtiyotkor bo`lishga undagan bo`lsa-da, haqiqiy zo‘rlashning oldini olganimdan juda faxrlanganman. Shundan keyin o`zimga nisbatan qat’iy bir munosabat shakllandi va uni hanuzgacha saqlab kelayotganimni tan olaman… Ammo bu qat’iy munosabat mening jinsiy yaxlitligimga oid nihoyatda kuchli zaiflikni yashirardi. Agar tajovuzlardan biri muvaffaqiyatli bo‘lganida, o‘zimni butunlay sindirilgan, chidab bo‘lmas darajada tahqirlangan his qilgan bo‘lardim. Shubhasiz, holatdan chiqish uchun jiddiy psixoterapevtik yordam kerak bo‘lardi. Tahqirlanishdan qochish uchun tajovuzkorlarni doim o‘lim bilan qo‘rqitganman.”
Pineau boshidan kechirgan holatning qarama-qarshiliklari mening boshimdan kechirganlarga o‘xshaydi. Biroq Pineau o‘z yozuvlarida faxr, qat’iyatlilik va taslim bo`lmaslik haqida gapirgan bo‘lsa-da, baribir, voqealarni “yaxlitlikni yo‘qotish” deb qabul qilgan. Ongi yo‘qotishni to‘liq his qilmaganini faktni miyadan “chiqarib tashlash” bilan tushintiradi. Bu orqali ruhiyatga yetkazilgan zarardan o`zini himoya qiladi. Xuddi shunday, uning “qat’iyatli munosabati” aslida zaifligini yashirishning bir ko‘rinish edi. Pineau ushbu yozuvlarida zo‘rlashga urinish (har doim) qaytarilmas psixologik zarar yetkazadi, degan fikrni bilvosita qo‘llab-quvvatlayapti. Lekin zo`rlash tajovuzga urinishdan ko`ra dahshatli va og`ir oqibatga sabab bo`lishini ta’kidlaydi. Men o‘zimni jinsiy tajovuz qurboni sifatida tan olishni o`ylaganimda, erkaklar tomonidan zo`ravonlikka uchragan ayollar bilan birlashish muhimligini angladim. Qarshi jins vakilari tomonidan sodir etilgan tajovuzlarga nisbatan siyosiy birdamlik orqali javob berish kerak edi. Ammo o`zimni bu doiraga “tegishli” deb bilolmadim, sababi aksar ayollar boshidan kechirganlarini yashirishib, bo`lishishni istashmasdi. O`zim yoritgan tajribamni to`liq qamramaydigan bir nutq pozitsiyasi bor. O`zimni zo`rlash qurboni emas, kuchli shaxs sifatida taqdim etdim bu hikoyada. Zo`rlash qurboni sifatida taqdim qilsam, boshqa ayollar boshidan kechirgan jiddiy travma va iztiroblarni o‘z tajribam bilan tenglashtirishgan bo`lardim. O`z navbatida kuchlilik va qarshilik ko`rsatish harakatim chetda qolardi. Shunday bo`lsa ham, zo‘rlangan ayollar bilan birdamlikning siyosiy va shaxsiy ahamiyatini muhim deb hisoblaganman. Biroq masala mening tajribamga o`xshagan voqealarni “haqiqiy” deb baholashda emasdir. Jinsiy zo‘ravonlikning xilma-xil ko`rinishlari haqida turli hikoyalarni aytib bera olishning siyosiy foydalari ham bordir. Samimiy xilma-xillikni oshirish orqali biz zo‘rlashning bosimli va og‘riqli tomonlarini tan olgan holda zo‘ravonlik ehtimolini yo‘qqa chiqaruvchi yangi diskurslarni yuzaga keltirishimiz mumkin bo‘ladi. Radikal feministlar zo‘rlashga qarshi kurashda ayollarni faol qarshilik ko‘rsatishga undab kelishadi. Masalan, ayollar uchun o‘zini himoya qilish bo‘yicha darslar zo‘rlashning oldini olish harakatlarining muhim feministik qismi bo‘lib kelgan. Biroq qarshilik ko‘rsatgan ayollar haqidagi hikoyalarni ommaga yetkazishda oqsaymiz, bu masalada ancha ehtiyotkormiz. Axloqiy xavotir sabab bunday hikoyalarni aytishdan tiyilamiz, zo‘rlash yoki jinsiy tajovuzga uchragan, ammo o‘zlarini himoya qilolmagan ayollar o`zini ayblashi mumkinligidan cho`chiymiz. Albatta, barcha zo‘rlashga urinishlar bir xil emas. Ba’zi tajribalarda ayollarning hayotiga jiddiy xavf soladigan dahshatli hujumlar bo`lganini ko`ramiz. Jinsiy jabrlanish darajasini o‘lchash uchun o‘tkaziladigan so‘rovnomalardagi savollar juda umumiy bo`lib, tajribalardagi farqlarni hisobga olmaydi. Turli xil tajribalar o‘rtasidagi muhim tafovutlar e’tiborsiz qoldiriladi va barcha zo‘rlashga urinishlar bir xil darajada qabul qilinadi.
Ayollarning kuchini urg`ulash
Amanda Kamsler (1990) bolalikda jinsiy zo‘ravonlikka uchragan ayollarga mo`ljallangan terapiya haqida yoza turib, an’anaviy “madaniy narrativlar”ga qarshi chiqadi, bolalikda jinsiy zo‘ravonlikka uchragan bola umrbod psixologik jarohat bilan yashashini taxmin qiladi. Kamslerning fikricha, “bolaligida jinsiy zo‘ravonlikka uchragan ayollarga qo‘llanilayotgan ko‘plab terapiya usullari samarasiz, mahdud , shuningdek, mustabid g‘oyalardan tarkib topgan.” Buning o‘rniga, Kamsler zamonaviy narrativ terapiya yondashuvini taklif qiladi, bu esa ayollarga o‘z hayotlari haqida yangi, yanada kuch beruvchi hikoyalarni shakllantirishga yordam beradi. Ushbu hikoyalar ularning psixologik zaifliklarini emas, xavfli vaziyatlardagi uddaburonlik va iroda ko`rsatish qobiliyatlarini ta’kidlaydi. Kamslerning yondashuvi voqealarni qanday talqin qilish uning oqibatlari bilan kurashishda muhimligini tan oladi. Kamslerning ushbu tahlili shuni ko‘rsatadiki, bolalikda jinsiy zo‘ravonlik har doim ham jabrlanishga olib kelmaydi. Zo‘ravonlikning zarar keltirishi yoki jabrlanishga sabab bo‘lishi haqiqat, ammo majburiy oqibat emas. Shunday ekan, faqat potensial jabr yo shikast yetkazish holatigina zo`ravonlikni baholashda yagona talab bo`lmasligi kerak.
Kamslerning fikrlarini kengaytirib, zo‘rlash va jinsiy zo‘ravonlik qurbonlari uchun terapiyada qo‘llaniladigan odatiy amaliyotlar ba’zan jabrlanishning ayrim ta’sirlarini bilvosita kuchaytirishi mumkinligini ko‘rib chiqsak bo`ladi. Bu, asosan, terapiyaning travma, tiklanish va davolanishga bo‘lgan e’tiboridan kelib chiqadi. Bunday terapiya yondashuvlari odatda ma’lum bir psixologik subyektni – “tiklanayotgan” shaxsni nazarda tutadi. Bu shaxs oldindan zaif va “yaxshilanish”ga muhtoj deb talqin qilinadi.
Kamsler jinsiy zo‘ravonlikning ma’lum talqinlari insonning psixologik holatiga qanday ta’sir qilishini ta’kidlar ekan, Sharon Markus (1992) zo‘rlashni qanday talqin uning yuzaga kelish ehtimolini qanday shakllantirishini o‘rganadi. Zo‘rlashning oldini olish bag`ishlangan postmodern feministik tahlilni ishlab chiqar ekan, Markus zo‘ravonlikka qarshi kurashishda zo`rlashni tiklanmaydian ruhiy jarohat boisi sifatida ko`rsatishni inkor etadi. Markusning zo‘rlashga oid feministik yondashuvi Susan Braunmillerning (1975) klassik feministik tahlilidan tubdan farq qiladi. Markus “bunday yondashuv zo‘ravonlikni mag‘lubiyat va dahshat bilan o‘ralgan birlamchi sabab va fakt sifatida qabul qiladi, bu esa zo‘rlashni sinchkovlik bilan o‘rganish va uni rad qilish imkonimizni cheklaydi”, deb aytadi. U quyidagi argumentlarni keltiradi:
“Zo‘rlashning dahshati va adolatsizligini ko‘rsatishga urinishlar, ko‘pincha, erkaklar hukmronlik qiladigan madaniyat qarashlariga mos kelib, zo‘rlashni o‘limdan ham yomonroq qilib ko`rsatadi. Bunday yondashuv zo‘rlashni apokaliptik ohang bilan tasvirlab, unga mistik darajadagi og‘ir ahamiyat beradi. Natijada, zo‘rlangan doim qo`rquvda yashashi kerak va masalani huquqiy yo‘llar bilan hal qilish mumkin, xolos, degan qarash tug`iladi. Bu – unga qarshi faol kurashib bo‘lmaydi, degani.”
Yuqoridagi fikrni barcha postfeminist tadqiqotchilar ilgari surishdi, ammo ular jinsiy tajovuz va jinsiy aloqaning o‘zaro chalkashligini yuzaga keltiruvchi shart-sharoitlarni tanqid qilishdan bosh tortadilar, natijada feminstik tahlillarda bo`shliq yuzaga keldi. Jinsiy aloqadagi hozirgi ustuvor an’ana va shart-sharoit geteroseksual madaniyat qoidalariga muvofiq tuzilgan. Jinsiy aloqa payti erkaklar va ayollarga turlicha rol va ustuvorlik yuklanadi, afsuski, hozirgi rollar erkaklarning huquq va istaklarini ayollarnikidan ustun qo‘yadi. Shunday madaniy kontekstda hatto jismoniy kuch orqali ayollar zo`rlanyaptimi yoki erkalanyaptimi, aniqlash dushvor. Erkakning “sadistona erkalashi” (heavy caress) ayol tomonidan “yengil bo‘g‘ish’”deb qabul qilinishi kabilar bunga misol. (Adams, 1996) “Jinsiy qurbonlik spektri” tushunchasi qamrovi noto`g`ri belgilansa, geteroseksual madaniyat zo`ravonlik elementlari bor bo`lgan harakatni ham “o`zaro rozilik asosidagi munosabat” deb baholaydi va bu jinsiy zo‘ravonlikka qarshi o‘zgarishlar qilish uchun zarur bo‘lgan tanqidiy ishlarni chalkashtirib yuboradi. “O`zaro rozilik asosida” degan yashirin talqinlar geteroseksuallikni jinsiy aloqa va zo‘ravonlikning birlashishi ehtimolidan xoli, beg‘ubor bir harakat sifatida taqdim etadi. Natijada jinsiy ta’qib va zo‘ravonlik “jinsiy aloqa emas, hokimiyat haqida” degan iddaolar yuzaga keladi. (Nyu-Zelandiya inson huquqlari bo‘yicha bosh komissari Pamela Jeffries milliy radiodagi intervyusida shunday fikr bildirgan (Edvards, 1998)).
“Qurbon” atamasidan foydalanishda yana bir muammo bor. Jinsiy zo‘ravonlik va shunchaki hurmatsiz munosabat (ammo zo`ravonlik emas) o`rtasidagi geteroseksual harakatni axloqiy tomondan baholash uchun jabrlanuvchining ruhiy holatini inobatga olish kerak bo`ladi. Ya’ni zarar yetganmi yoki yo`qligi asosiy mezon bo`lib qolmoqda. Bu esa mazkur mezonga juda qattiq “yopishib olish”ni keltirib chiqaryapti. Masalan, Yangi Zelandiyada 1980-yillarning o‘rtalaridan 1990-yillarning boshlariga qadar davlat tomonidan jinsiy zo‘ravonlik va tajovuz qurbonlariga bir martalik “baxtsiz hodisa kompensatsiyasi” taqdim etilgan. Ammo kompensatsiyani olish uchun maslahatchi va/yoki psixolog yoki psixiatr tomonidan tayyorlangan maxsus hisobot orqali ruhiy azob-uqubatlar va hayotdan zavq olishning yo‘qolganligini isbotlash talab qilingan. Qat’iy fikrimga ko`ra, qurbonlik uchun moliyaviy kompensatsiyani ruhiy zarar bilan cheklash jinsiy zo‘ravonlikning «psixologizatsiya» qilinishi, ya’ni hamma narsani ruhiy muammoga bog‘lash holatini tiklab, masalaning, siyosiy, ijtimoiy jihatlarini chetda qoldiradi va uni shaxsiy tajriba sifatidagi tor doiraga qamaydi. Bunday tor qamrov Burt va Estep “qurbonlik” atamasining ta’rifini belgilashda eng ko`p qochishni istagan jihatdir.
“Qurbonlik” leksikasiga ilova
Burt va Estepning maqolasidan buyon yangi feministik tadqiqotlar jinsiy qurbonlikning keng tarqalgan muammosini yoritishda ancha yo`lni bosib o`tdi. Ammo tadqiqotlar haddan tashqari mavzudan uzoqlashdi yoki oldinga siljimadi. Pozitivistik metodologiya murakkablik, chuchmallik va ziddiyatlarni chetga surishni talab qildi. Jamoatchilikning ilm-fandan ba’zi kutuvlari yakuniy “natijalar” shaklidagi aniqlik istagini kuchaytirdi. Pozitivistik niqobni biroz ko‘targanimizda esa noqulay savollar yuzaga chiqadi: har qanday jinsiy majburlash holatini “qurbonlik” deb atasak bo`ladimi? Yoki bu zararli oqibatlarga olib keladimi? Masalan, jinsiy tajovuzga urinish holatlarida ayollar ba’zan jangchi, kurashchi yoki qahramon sifatida ko`rsatilishi qanday ta’sir ko‘rsatadi? Ayrim feministlar tomonidan zo‘rlashning uzviy deb baholangan jinsiy majburlashning nozikroq shakllarini “jinsiy qurbonlik spektri” da tasvirlash to`g`rimi? Odatda erkaklarning jinsiy manfaatlarini ayollarnikidan ustun qo‘yadigan geteroseksual harakatlarni tanqid qilishning boshqa usullari ham bormi? Yoki ikkala strategiya (ham jinsiy zo`ravonlikni tanqid qilish, ham geteroseksual munosabatlardagi erkak ustuvorligini tanqid qilish)ni bir vaqtda qo‘llash kerakmi?
Qurbonlik tili haqidagi xavotirlarimni ortiqcha bo‘rttirib ko‘rsatgan bo‘lsam ham, qurbonlik tushunchasidan butunlay voz kechishni taklif qilmayapman. Aksincha, men jinsiy majburlash, jinsiy tajovuz, jinsiy zo‘ravonlik va jinsiy tazyiqning barcha turli shakllari va holatlarini doimiy ravishda “qurbonlik” deb atash har doim ham to‘g‘ri yoki oqilona emasligini, masalani qayta ko`rib chiqishni taklif qilmoqdaman. Kundalik jinsiy munosabatlardagi hurmatsizlik (masalan, nikohdagi jinsiy bosim) va jinsiy zo‘ravonlik o‘rtasida bog‘liqlikni ko`rsatish zo`ravonlik muammosi an’anaviy madaniyat natijasi ekanini isbotladi. Ammo jinsiy qurbonlik spektrining ko`nikilgan doirasida erkaklar va ayollarning harakatlari hamda tajribalarini qanday tushunishimiz kerakligi o‘rtasidagi farqni aniq ajrata olmaganmiz. Qurbonlik tilidan spektrning ushbu sohasini muhokama qilishda foydalanish nazariy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi mumkin, ammo ayni paytda (noto‘g‘ri ravishda?) har bir harakatni “qurbonlik” deb atayapmiz yoki u orqali “qurbonlar” yaratilyapti degan ehtimolga sabab bo`lyapmiz. Men istalmagan jinsiy aloqaga duch kelgan har bir ayolni “qurbon” deb atashga qa’tiy qarshiman. Bu degani tajovuz tajribalarini e’tiborsiz qoldirish tarafdoriman, degani emas. Nazarimda asl muammo bizning normativ madaniyatimizda va geteroseksual munosabatlardagi nohaqlik, tengsizlik, adolatsizliklarni tanqid qilishning turli usullarini topish lozim.
Men ushbu bobni savollarim keltirib chiqargan noaniqlik va noo`ng`aylik hissi qurshovida yakunlayman. Sababi – savollarim zo`rlash borasidagi feministik tahlillar uchun zarur bo‘lmagan yoki zararli muammolarni keltirib chiqarishi mumkinligidan xavotirdaman. Masalani ko`tarishim ayollarni qurbon holatiga tushiradigan munosabatlarni tanqid qilish, o`z navbatida tanqid o`tkirlashtirish boisidan edi. Bu esa zo`ravonlikning oldini olish va alohida ayollarni potentsial “qurbon”ga chiqaruvchi harakatlar ta’sirini yumshatishga yordam beradi. Agar biz qurbonlik tushunchasini aniqlashtiruvchi mazkur savollarni bermasak, backlash (reaksion tanqid) diskursi rivojlanishi uchun qulay bo‘shliq qoldiramiz. Bunday yondashuv normativ va zo‘ravon shakldagi geteroseksual munosabatlarni tanqid qilishning qo‘shimcha usullarni rivojlantirishda samara beradi, natijada zo‘rlash va normativ jinsiy majburlash shakllarining qurbon qiluvchi ehtimolini inobatga olish mumkin bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, bu bizga “shunchaki jinsiy aloqa” va zo‘rlash o‘rtasidagi farqni ajratib olish qiyin bo‘lgan geteroseksual munosabatlarning madaniy qabul qilinishiga qarshi yangi va xilma-xil axloqiy dalillar keltirishga imkon beradi.
[1] Zo`rlashning dimensional (o`lchovli) yondashuvi – zo`rlashni yoki jinsiy tajovuzni tushinishda uni Keskin, aniq chegaralangan hodisa sifatida emas, balki uzluksiz (continuum) sifatida ko`rishga asoslangan yondashuvdir.
