Ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш — бу бир томон бошқа шахсни таҳдид қилиш, шафқатсиз муносабатда бўлиш ёки шахснинг шаъни ва қадр-қимматини мунтазам равишда камситиш йўли билан ўз жонига қасд қилишга ундайдиган жиноятдир. Шафқатсиз муомала деганда жабрланувчига жисмоний ёки руҳий азоб-уқубатларни келтириб чиқарадиган қўпол ва шафқатсиз муносабатда бўлиш ҳоллари тушунилиши керак (масалан, мунтазам калтаклаш, овқатдан, сувдан маҳрум қилиш ва бошқалар).

Инсон шаъни ва қадр-қимматини тизимли равишда камситиш деганда зўравон томонидан жабрланувчининг шаъни ва қадр-қимматини доимий камситиш (масалан, туҳмат, ҳақорат, безорилик ва бошқалар) тушунилиши керак.

Дунёнинг аксарият мамлакатларида бу ҳаракат жиноят ҳисобланади ва кўпинча зўравонлик, жумладан, оиладаги зўравонлик, ҳиссий ва психологик зўравонлик билан боғлиқ. Баъзи мамлакатларда у фемицид тоифасига киритилган.

Ўзини ўзи ўлдиришга ундаш нима

Ўз жонига қасд қилиш, бир кишининг ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги (кўпинча жабрланувчи устидан ҳукмронлик ёки назорат қилиш) ушбу фожиали қадамга сабаб бўлишини англатади. Бу доимий маънавий камситиш, психологик зўравонлик, таҳдид, манипуляция, иқтисодий босим ва бошқа назорат шаклларини ўз ичига олиши мумкин, бу охир-оқибатда жабрланувчининг рухий-эмоционал ҳолатининг жиддий ёмонлашишига олиб келади.

Бунга қуйидагилар мисол бўлиши мумкин:

1. Жабрланувчини ўзини ёрдамга муҳтож ҳис қилишига олиб келувчи доимий таҳдидлар ва ҳақоратлар.
2. Жабрланувчини оиласи ва дўстларидан яккалаш, ёрдам олиш имкониятларидан маҳрум қилиш.
3. Иқтисодий зўравонлик. Бунда жабрланувчи зўравонга молиявий қарам бўлиб қолади.
4. Оғир депрессия ҳолатларига олиб келувчи жисмоний ва рухий зўравонлик.

Фемцид аёлларни жинсий мансублигига кўра ўлдириш бўлиб, кўпинча оиладаги зўравонлик контекстида содир бўлади. Ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш ҳам фемициднинг бир тури ҳисобланади. Бундай ҳолда, психологик ва жисмоний зўравонликка учраган аёл ўзини бутунлай ҳимоясиз ва яккаланган ҳис қилиши мумкин, бу эса уни ўз жонига қасд қилиш қарорига олиб келиши мумкин. Статистик маълумотлар шуни кўрсатадики, фемицид қурбони бўлган кўплаб аёллар ўзларининг тажовузкорлари қўлидан бевосита вафот этмайдилар, балки ўз жонига қасд қилиш фикри ва кайфиятини уйғотадиган психологик босим ва таҳдидлар натижасида вафот этадилар.

Турли мамлакатларда ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш бўйича жиноят қонунчилиги турлича ёндашувларни ўз ичига олади. Келинг, бу оиладаги зўравонлик ва фемицид контекстида қандай ўрганилганини кўриб чиқайлик.

Франция

2010 йилда оиладаги зўравонлик билан боғлиқ ҳаракатлар орқали ўз жонига қасд қилишга ундаганлик учун жазони кучайтирувчи қонун қабул қилинди. Агар аёл узоқ давом этган зўравонликдан кейин ўз жонига қасд қилса, жавобгар шахс (кўпинча турмуш ўртоғи) ўз жонига қасд қилишгача етказиш моддаси бўйича жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Франция ҳуқуқ-тартибот идоралари фожиали оқибатларга олиб келган руҳий ва жисмоний зўравонлик бўйича тергов ишларини олиб боради. Францияда ўз жонига қасд қилишга ундаш жинояти Франция Жиноят кодексининг 223-13-моддаси билан тартибга солинади. Унда айтилишича, қасддан одамни ўз жонига қасд қилишга ёки ўз жонига қасд қилишга уринишга ундайдиган шарт-шароитларни яратувчи ҳар қандай ҳаракат жиноий жазога сабаб бўлиши мумкин.

Шунингдек, Франция қонунчилигига кўра, агар ўз жонига қасд қилишга ундаш ўз жонига қасд қилишга уриниш билан якунланган бўлса, бошқа шахсни ўз жонига қасд қилишга ундаш уч йиллик қамоқ жазоси ва 45 минг евро миқдорида жарима билан жазоланади. Агар олдинги бандда белгиланган жиноят қурбони ўн беш ёшга тўлмаган вояга етмаган шахс бўлса, жазо беш йилга озодликдан маҳрум қилиш ва 75 000 евро миқдорида жаримага оширилади. Ушбу моддада назарда тутилган ҳуқуқбузарликда айбдор бўлган жисмоний ёки юридик шахсларга қуйидаги қўшимча жазо ҳам қўлланилади: беш йил муддатга доимий иши бўйича фаолият юритишни тақиқлаш. Шуни ҳисобга олиш керакки, Ўзбекистон Жиноят кодексида юридик шахслар Жиноят кодексининг субъектлари ҳисобланмайди.

Бирлашган Қироллик

«маънавий тажовуз» тушунчаси остида ўз жонига қасд қилишга ундаганлик учун жавобгарликка тортишга рухсат берувчи қонунчиликка эга.

Қурбонлар оиладаги зўравонликни бошдан кечирган аёллар бўлган ҳолларда, қонун чиқарувчилар тажовузкорларни турли зўравонлик шакллари, жумладан, жисмоний ва иқтисодий зўравонлик орқали ўз жонига қасд қилишга ундашда айблаш имкониятига эга.

Мазкур қонуннинг асосий жиҳатлари қуйидагилардан иборат:

– Кенг қамровли тергов: жараён ижтимоий ҳолатни, жабрланувчи ва тажовузкор ўртасидаги муносабатларни, шунингдек, зўравонлик тарихини таҳлил қилишни ўз ичига олган ҳодисаларнинг ҳолатларини ҳар томонлама текширишни талаб қилади.

– Далилларни тўплаш: оиладаги зўравонлик фактларини ва унинг жабрланувчининг рухий эмоционал ҳолатига оқибатларини тасдиқловчи гувоҳлик ва ҳужжатли материаллар муҳим роль ўйнайди.

– Психологик экспертиза: жабрланганларнинг саломатлик ҳолатини баҳолаш зўравонлик ва ўз жонига қасд қилишга олиб келиши мумкин бўлган рухий эмоционал ҳолатнинг ёмонлашуви ўртасидаги боғлиқликни аниқлаш учун ўтказилади. Ушбу ёндашув жабрланувчиларни ҳимоя қилиш муҳимлигини, шунингдек, жамиятнинг зўравонлик ва унинг оқибатларига қарши курашиш мажбуриятини таъкидлайди.

Германия

Бу мамлакатда ўз жонига қасд қилиш қонуний деб ҳисобланади. Материалларни тақдим этиш орқали ўз жонига қасд қилишга ёрдам бериш ҳам қонуний ҳисобланади. Бироқ, унинг талабларини қондириш учун бировни ўлдириш ноқонунийдир. Бу мамлакатда бошқа одамни ўз жонига қасд қилишга ундаш номақбул саналади. Фақат ўз жонига қасд қилган шахс «эркин ирода» (яъни таъсир остида) ҳаракат қилмаса, ўз жонига қасд қилиш қотиллик сифатида жазоланади. Шахс 14 ёшга тўлмаган, руҳий касал бўлса ёки фавқулодда вазиятда ҳаракат қилса, ирода эркинлиги йўқ деб ҳисобланади.

Япония

Япония ҳуқуқий тизими ўз жонига қасд қилишга ундаш ҳолатлари билан зўравонлик орқали кўриб чиқади, айниқса, у оилавий ёки никоҳ муносабатларига алоқадор бўлса. Жиноят қонунчилигида жиноятчиларни ўз жонига қасд қилишга ундашда айбланишга имкон берувчи моддалар мавжуд. Турмуш ўртоғи ёки партнери томонидан зўравонлик содир бўлганлигини текширадиган юридик амалиёт ҳам мавжуд.

Фемицид ва ўз жонига қасд қилишга ундаш муаммоси қонунчиликда эҳтиёткорлик билан кўриб чиқиш ва комплекс ёндашувни талаб қилади. Жабрланувчиларни ҳимоя қилишнинг самарали механизмлари, шунингдек, зўравонлик ва психологик босим билан боғлиқ жиноятлар учун тажовузкорларнинг жавобгарлигини кучайтириш зарур. Зўравонлик ва унинг оқибатларига қарши курашиш бўйича умумий мажбурият аёллар хавфсизлиги ва тириклигини таъминлашда муҳим қадамдир.