Биринчи қисмда (https://t.me/SukutSaqlama/4063)биз суиқасднинг бошқа мамлакатларда кўриб чиқилишини таҳлил қилдик. Энди бундай вазиятларда мамлакатимиз қонунчилиги нима дейишини кўриб чиқсак.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 103 ва 103¹ моддалари ўзини ўзи ўлдиришга ундаш билан боғлиқ жиноятларга бағишланган бўлиб, фуқароларнинг ҳаёти ва руҳий саломатлигини ҳимоя қилишга қаратилган. 103-модда (“Ўзини ўзи ўлдиришга ундаш”) шахсни ўз жонига қасд қилишга ёки ўз жонига қасд қилишга уриниш учун жавобгарликни тавсифлайди.
Бундай ҳаракатларга мунтазам равишда ҳақорат қилиш, таҳдид қилиш, шафқатсиз муносабатда бўлиш ва қалтис қадамга олиб келиши мумкин бўлган бошқа босим шакллари киради. Вазиятга қараб, жазо 5 йилгача қамоқ жазосини ўз ичига олиши мумкин. 103¹ («Ўзини ўзи ўлдиришга ундаш») бир шахсни бошқа бировни ўз жонига қасд қилишга ундаган ҳолатларни, масалан, манипуляция, мажбурлаш, ўз жонига қасд қилишни тарғиб қилиш ёки Интернет ва бошқа алоқа воситалари орқали таъсир қилиш ҳолатларини қамраб олади.
Бундай ҳаракатлар оғир жиноят ҳисобланади ва жазо чоралари оқибатларининг табиати ва оғирлигига боғлиқ. Ушбу нормалар, айниқса, ўз жонига қасд қилишни тарғиб қилиш билан боғлиқ кибержиноятларнинг кўпайиши шароитида одамларнинг ҳаёти ва руҳий саломатлигига таҳдид солувчи босим ва манипуляциянинг барча шаклларининг олдини олишга қаратилган.
Китоб туманида яшовчи М.Э узоқ йиллар давомида ўғли ва унинг хотини Д.И. билан бир уйда яшайди. Ўғли Россияга ишлашга кетганида, келин ҳукмдор ва муросасиз қайнона билан бир том остида ёлғиз қолди. М келинини кундалик арзимас нарсалари учун мунтазам равишда айблай бошлади, уни уйдан ҳайдаб юбориш билан қўрқитиб, доимий равишда етимлигини пеш қиларди. Бундай психологик босим ва таҳқирлаш келинни руҳан чарчатади.
2023 йил 14 ноябрь куни Д.И. бундай босимга чидай олмади ва уйнинг ертўласида ўз жонига қасд қилди. Унинг ўлими тўғридан-тўғри қайнонаси томонидан доимий руҳий босим ва таҳқирлаш натижаси эди.
Бундай жиноятларни судда исботлаш қийин. Тазйиқ гувоҳлари деярли бўлмайди ва ҳақиқатни аниқлашга ёрдам берадиганлар кўпинча қўрқув ёки уятдан гапиришдан бош тортадилар. Афсуски, бундай вазиятларда марҳумларнинг қариндошлари кўпинча жамият томонидан қоралашдан қўрқиб, сукут сақлашни афзал кўрадилар. Бироқ, юқоридаги ҳолатда марҳуманинг оиласи адолатга эришди.
Биринчи инстанция суди М.Э.ни ЎзР Жиноят кодексининг 103-моддаси 2-қисми “а” банди билан ўзини ўзи ўлдиришга ундаганликда айбдор деб топди. Ҳукм: 5 йил қамоқ жазоси. Апелляция инстанцияси айблов марҳуманинг қариндошларининг тасдиқланмаган кўрсатмаларига асосланганлиги ҳақидаги ҳимоя важларига қарамай, суд қарорини тасдиқлади.
Барча суиқасдлар ушбу моддада ҳисобга олинганми?
Ўз жонига қасд қилишни латент жиноят деб ҳисоблаш мумкин, чунки у кўпинча ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан дарҳол аниқланмаган ёки қайд этилмаган ҳолатлар билан боғлиқ. Бунинг сабаби руҳий касалликлар, ижтимоий босим ёки бошқа яширин сабаблар бўлиши мумкин.
Олий суд матбуот котиби Азиз Абидовга кўра, ушбу моддалар бўйича Олий суднинг статистик маълумотларига эътибор қаратсак.
2023 йилда Жиноят кодексининг 103-моддаси (ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш) бўйича 25 нафар шахс судланган. 17 нафар шахсга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш, 6 нафар шахсга озодликни чеклаш, 2 нафар шахсга шартли жазо тайинланган, Жиноят кодексининг 103-1-моддаси (ўзини ўзи ўлдиришга ундаш) билан 1 нафар шахсга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо тайинланган.
Ушбу статистикадаги рақамлардан бири қуйидаги иш бўлди:
Қашқадарё вилоятида ўз хотинини ўзини ўзи ўлдиришга ундаган эркак суд томонидан белгиланган қамоқ муддатининг атиги учдан бир қисмини ўтаб, озодликка чиқди. 2022 йилда Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 103-моддаси 2-қисми “а” банди билан айбдор деб топилган Суннатилло Бакронов 7 йилга озодликдан маҳрум этилди. Бироқ суд 2024 йил сентябрь ойида унинг ахлоқ тузатиш муассасасидаги яхши хулқ-атвори ва меҳнат ютуқларини инобатга олиб, қолган 4 йил 7 ойлик озодликдан маҳрум қилиш жазосини ахлоқ тузатиш ишлари билан алмаштириб, даромадининг 20 фоизини давлатга ўтказиш мажбуриятини юклади, шунингдек, яшаш жойидаги ички ишлар органларининг назорати остида бўлишини қайд этди.
2022 йилда Суннатилло Бакронов турмуш ўртоғи ва онаси билан Қашқадарё вилоятида яшаган. Унинг хотини қайнонаси ва Бахроновнинг ўзи томонидан доимий психологик зўравонликка учраган. Эр ва унинг оиласи томонидан мунтазам равишда ҳақорат, таҳдид ва босим фожиага олиб келди. 2022 йил ноябрь ойида у психологик зўравонликка дош беролмай ўз жонига қасд қилди.
Суд Бакроновни хотинини ўзини ўзи ўлдиришга ундаганликда айбдор деб топди. У 7 йилга озодликдан маҳрум қилинди, бу унинг қилмишлари учун адолатли жазо бўлиши керак эди. Аммо жазони ўталишидан икки ярим йил ўтиб, Бакронов муддатидан олдин озодликка чиқди.
Ушбу суд қарори кўплаб саволларни туғдиради. Ғайриинсоний муомала ва умидсизлик туфайли ҳаёти барбод бўлган ёш аёл ҳеч қачон қайтиб келмайди. Унинг ҳаёти барвақт узилди, оиласи уни абадий йўқотди. Нега суд апелляцияни кўриб чиқаётганда маҳкумнинг ҳаёти юқорироқ деб қарор қилди? Нега унинг келажаги ва жамиятга қайтиш имконияти ўлган аёл учун адолатдан муҳимроқ эди?
Ўз жонига қасд қилиш ва психологик зўравонлик билан боғлиқ ҳолатлар бўйича статистика тўлиқ бўлмаслиги мумкин. Бунинг сабаби гувоҳларнинг йўқлиги, оила сирини сақлаш, қурбонлар ва уларнинг яқинларини қоралаш бўлиши мумкин. Шунинг учун муаммонинг ҳақиқий кўлами расмий статистикада акс эттирилганидан анча катта бўлиши мумкин. Қонунчиликни қатъийлаштиришдан ташқари, стереотипларни енгиш ва ушбу муаммоларни муҳокама қилиш учун хавфсиз муҳит яратиш зарур.
