Ҳар куни ҳақиқий фожиалар ёпиқ эшиклар ортида содир бўлиши мумкин. Бола учун энг хавфсиз жой бўлиши керак бўлган уй кўпинча оғриқ ва қўрқув манбаи бўлиб қолади. Аммо бундай болаларни ҳимоя қилиш учун давлат нима қилмоқда? Қонунлар қабул қилинмоқда, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар янгиланмоқда, аммо бу зўравонлик доирасини чинакамига синдириш учун улар етарли эмасга ўхшайди.
Қонунчиликдаги ўзгаришлар: зулматдаги қадамларми?
2024 йилда Ўзбекистон болаларга нисбатан зўравонликка қарши курашда муҳим қадам ташлади. Кенг қамровли қонун ҳаётнинг турли жабҳаларида болаларга нисбатан зўравонликни назарда тутади. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 126-1-моддасига ушбу модданинг 2-қисмидан бошлаб вояга етмаганларга нисбатан жиноятларни оилавий (маиший) зўравонлик тартибига киритувчи ўзгартишлар киритилди. Афтидан, энди оилавий (маиший) зўравонлик қурбонлари доираси кенгайиб, болалар ҳам ҳимоя қилинади.
Бироқ, чуқурроқ таҳлил шуни кўрсатадики, 126-1-модда Жиноят кодексининг 110-моддасини қисман такрорлайди, ваҳоланки унинг мазмуни анча кенгроқ эди:
Жиноят кодексининг 110-моддаси билан зўравонлик, жумладан, руҳий босим ва камситиш учун жавобгарликка тортиш мумкин. Бундан ташқари, 110-моддада соғликка ўхшаш зарар етказганлик учун янада қаттиқроқ жазо назарда тутилган.
Эҳтимол айрим ҳолатларда 110-модда қўлланилиши давом этар. Аммо бошқа саволлар ҳам келиб чиқади.
Болалар баданида из қолдирмайдиган, лекин шахсни синдирадиган психологик зўравонлик билан нима қилиш керак? Болаларга нисбатан психологик зўравонлик тушунчаси “Болаларни зўравонликнинг барча шаклларидан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги янги қонунда мустаҳкамлаб қўйилганига қарамай, бу жиҳат ҳамон Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 126-1-моддаси доирасидан ташқарида қолмоқда. Шуни таъкидлаш керакки, қонун ҳали кучга кирмаган, аммо аёлларга нисбатан психологик зўравонлик тушунчаси бизнинг Ҳуқуқий тизимимизда аллақачон мавжуд.
Ярашувни қандай тартибга солиш керак? Жиноят кодексининг 66-моддасига кўра, агар жиноят унча оғир бўлмаган ёки ўртача оғирликдаги бўлса, тарафлар ярашиши мумкин. Аммо катталарга қарам бўлган жабрланувчи бола кўпинча унинг фикри эътиборга олинмайдиган вазиятга тушиб қолади.
Амалиётда нимани кўриш мумкин?
Ҳозирги вақтда болалар томонларни яраштириш тартибида алоҳида тоифага киритилмаган ва оилавий зўравонлик масалаларини тартибга солувчи Олий суд Пленумида болаларни ҳимоя қилиш бўйича аниқ кўрсатмалар берилмаган. Бунда тажовузкор ота-она ярашув орқали ҳуқуқларни сақлаб қолиши мумкин, бола эса ҳимоясиз қолади.
Масалан, агар ота боланинг соғлиғига озгина зарар этказган бўлса, онаси босим остида ёки тажовузкорга қарам бўлиб, уни судда «кечириши» мумкин. Аммо боланинг манфаатларини ким ҳимоя қилади? Бундай ҳолатлар тизимнинг хатолари эмас, балки унинг номукаммаллиги натижалари бўлиши мумкин.
Реабилитация: ёрдам бўлмаганда…
Зўравонликдан кейин бола учун ёрдам айниқса муҳимдир: психологик, тиббий ва ижтимоий. Аммо Ўзбекистонда болаларни оиладаги зўравонлик қурбони сифатида реабилитация қилиш тизими мавжуд эмас.
Нега болалар ёрдамсиз қолмоқда?
Президентнинг 175-сон қарори ва ундан келиб чиқувчи зўравонлик қурбонларини реабилитация қилиш тўғрисидаги қоидаларда болалар фақат аёлга ҳамроҳ бўлган шахслар сифатида кўриб чиқилади; Аммо болалар оиладаги зўравонликнинг мустақил қурбони сифатида қабул қилинмайди. Уларни тез ёрдам хоналарига ёки инқироз марказларига ота-оналарисиз жойлаштириш белгиланмаган.
Оилавий зўравонликнинг вояга етмаган жабрланувчилари, агар улар ҳам тажовузкор бўлса, ота-оналарини четлаб ўтиб, реабилитация қилиш учун қандай ижтимоий хизматлар олишлари аниқ эмас.
Бундан ташқари, тажовузкорлар томонидан болаларга нисбатан зўравонлик ҳолатларида, реабилитация дастурига зўравонлик қилган ота-оналар учун мажбурий тузатиш дастурлари ҳам киритилиши керак. Болани оиладан олиб кетиш охирги чора бўлиши керак, аммо агар оила реабилитациядан ўтмаса, бу муқаррар бўлади.
Ҳозирги вақтда вояга етмаганларга ижтимоий хизматлар кўрсатилиши мумкин, чунки ижтимоий ҳимоя ходимлари вазиятга индивидуал ёндашадилар, аммо мустаҳкам қурилган тизим учун барча актлар, қарорлар ва қоидаларга қатъий ўзгартиришлар киритилиши керак.
Боланинг манфаатларини ким тақдим этади?
Болага энг яқин кишилар зўравонлик қилганда, унинг манфаатларини ким тақдим этиши жуда муҳим саволга айланади. Ҳозирги васийлик органлари етарли маблағга эгами? Бошқа оила аъзоларидан бўлган васийлар ишни тажовузкорнинг манфаатларини кўзлаб ҳал қилмаслигини ким таъминлайди?
Ярашув: зўравонлик учун имкониятми?
Жиноят кодексининг ярашув ҳолатида ишни тугатишга рухсат берувчи 66-моддаси, айниқса, жабрланувчи болалар бўлган ҳолларда улар манфаатини кўзламайди.
Нега бу муаммо саналади?
Ярашув қоидаларида болалар алоҳида тоифа сифатида ажратилмаган. Бу судларга оила аъзоларининг барчаси босим остида жабрланувчи бўлиши мумкин бўлган оиладаги зўравонлик тўғрисидаги ишларнинг ҳақиқий ҳолатларига ва мураккаблигига эътибор бермасдан, ишларга расмий ёндашиш имконини бериши мумкин. Бундай ҳолларда ярашишнинг мақсадга мувофиқлиги ва ихтиёрийлигини баҳолаш бола билан ишлагандан сўнг тор мутахассислар ёрдамида ҳар томонлама ҳал қилиниши керак.
Умуман олганда, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 126-1-моддасига киритилган ўзгартишлар ҳозирда мавжуд бўлган кўринишда болаларни оилавий зўравонликдан ҳимоя қилиш тизими ривожланмаганлигича қолмоқда. Тизимнинг ишлаши учун нима қилиш мумкинлиги ҳақида иккинчи қисмда гаплашамиз.