Оиладаги зўравонлик Ўзбекистонда энг оғир ижтимоий муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Жиноят кодексининг 126-1-моддасига қабул қилинган ўзгартишларга қарамай, уларда асосий масалалар кўриб чиқилмаган: болаларни ҳимоя қилиш чекланганлигича қолмоқда, психологик зўравонлик қамраб олинмаган, жабрланганлар ва уларнинг оилаларини реабилитация қилиш масаласи хал қилинмаган.
Биринчи қисмда биз жорий тизимнинг камчиликлари ҳақида гапириб ўтдик: Ўзбекистон Жиноят кодексининг 110-моддаси такрорланишидан тортиб, вояга етмаганларни яраштириш механизмининг самарасизлигигача.
Бугунги ўзгаришлар яхшиланишга қадамларга ўхшамайди. Болаларни ҳимоя қилиш тизими ишлаши учун бизга нафақат қонунлар, балки болалар эҳтиёжларига мослаштирилган инфратузилма ҳам керак.
Ушбу қисмда биз халқаро тажрибага мурожаат қиламиз ва болаларни ҳимоя қилишнинг энг самарали моделини кўриб чиқамиз.
Дунёда ҳолат қандай?
Франция: инқироз марказлари ва жиддий назорат
Францияда болалар учун инқироз марказлари бўлиб, у ерда улар тажовузкор билан алоқани бутунлай истисно қилиб, вақтинча яшашлари мумкин. Бу марказлар нафақат хавфсизлик, балки психологик ёрдам ҳам беради. Шунингдек, Францияда суд жараёнининг барча босқичларида бола ва оилага ҳамроҳлик қилувчи махсус ижтимоий хизматлар мавжуд.
Бирлашган қироллик: тор ихтисослашув
Буюк Британия оилавий зўравонлик ҳолатлари билан ишлайдиган мутахассисларни тайёрлашга эътибор қаратмоқда. Мамлакатда суд ва реабилитация жараёнининг барча босқичларида болага ҳамроҳлик қиладиган ихтисослашган судьялар, терговчилар ва психологлар мавжуд.
Барнахус модели («болалар учун уй”)
Барнахус марказларини болалар учун кенгайтирилган реабилитация қилишнинг энг илғор тизимларидан бири деб ҳисоблаш мумкин. Биз уларни батафсил кўриб чиқамиз:
Барнахус (Болалар уйи) модели Швеция, Норвегия, Дания ва Финляндия каби Европанинг 28 давлатида муваффақиятли қўлланилмоқда. Ушбу тизим зўравонликдан жабрланган болаларни ҳимоя қилиш учун ишлаб чиқилган ва турли соҳалардаги мутахассисларни бирлаштирган фанлараро марказдир.
Барнаҳус тизимининг мақсад ва вазифалари:
1. Болаларни такрорий қурбон бўлишдан ҳимоя қилиш. Бола билан суҳбат фақат бир марта махсус тайёрланган мутахассис томонидан дўстона муҳитда ўтказилади ва ёзув кейинчалик судда қўлланилади.
2. Барча асосий жараёнлар – терговдан то реабилитациягача – бир жойда амалга оширилади.
3. Болаларни реабилитация қилиш. Болалар ва уларнинг оилаларига тиббий, психологик ва ижтимоий ёрдам кўрсатиш.
4. Бола ҳуқуқларини таъминлаш. Барнахуснинг иши болалар учун дўстона адолат бўйича халқаро стандартларга жавоб беради.
Штат ва вазифалари
Ишда қатнашувчи мутахассислар: ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари, ижтимоий ходимлар, психологлар, тиббиёт мутахассислари ва адвокатлар.
Тизим функциялари: суд-тиббий сўровларни ўтказиш, реабилитация хизматларини кўрсатиш, жиноий, фуқаролик ва маъмурий жараёнларни мувофиқлаштириш.
Тизим қандай ишлайди: бола Барнахусга юборилади, у ерда у хавфсиз ва қулай муҳитда қабул қилинади. Бу ерда боланинг суд мажлисларида иштирок этишига эҳтиёж сезмаслик учун суҳбат ўтказилади ва ёзиб олинади. Шу билан бирга, мутахассислар унинг тиббий-психологик ҳолатини баҳолайдилар ва зарур хизматларни кўрсатадилар.
Барнахус болаларга имкон қадар зиён етказмаслик ва уларнинг фаровонлигини тиклаш учун шароит яратиш учун адолат ва ижтимоий ёрдамни бирлаштирган самарали тизимнинг намунасидир.
Халқаро тажриба, жумладан Барнахус каби моделлар шуни кўрсатадики, болаларни ҳимоя қилишга тизимли ёндашиш жароҳатни сезиларли даражада камайтириши, адолат ва тикланиш имкониятларини таъминлаши ва болалар ҳуқуқларини мустаҳкамлаши мумкин.
Ўзбекистон учун бу тажриба муҳим мезон бўлиб, болаларни ҳимоя қилишнинг фанлараро ва интеграциялашган тизимини яратиш ҳатто чекланган ресурслар шароитида ҳам имкони борлигини кўрсатмоқда. Бироқ, бу амалиётда бундай моделларни изчил амалга оширишни талаб қилади ва уларни амалга ошириш учун зарур бўлган аниқ қадамлар муҳокамасини очади.