“Боламни қандай қилиб чет элга олиб чиқишим мумкин, ахир отаси ҳозир қаердалигини билмайман-ку?”, “Нима қилсам экан? Собиқ эрим/ хотиним болани чет элга олиб чиқишга рухсат бермаяпти, биз эса шунча вақтдан бери таътилга чиқишни орзу қилгандик», «Халқаро мусобақага боришимиз керак, лекин мен боланинг отаси/онасидан рухсат ололмаяпман. Наҳот буни фақат суд орқали хал қилиш мумкин бўлса? Биз бу ва бошқа саволларни дўстларимиз, қўшниларимиз, танишларимиз ёки ишдаги ҳамкасбларимиздан тез-тез эшитамиз.
Кўпчилигимиз тўғридан-тўғри ёки билвосита, вояга етмаган боланинг четга чиқолмаслик муаммосига дуч келганмиз, айниқса боланинг ота-онаси ўртасидаги муносабатларда келишмовчилик бўлса. Кўпинча вояга етмаган болаларнинг чет элга чиқиш муаммоси ота-онадан бирининг иккинчисини иложи борича асабига тегиш истаги натижасида юзага келади, бунда боланинг манфаатлари эътиборга олинмайди.
Илгари (07.07.2011 й.дан) амал қилган “Ўзбекистон Республикаси фуқаросининг биометрик паспортини ва 16 ёшга тўлмаган шахслар учун фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ҳаракатланиш ҳужжатини бериш тартиби тўғрисида”ги низомга кўра четга қисқа муддатга чиқиш учун ота-оналардан бирининг розилиги талаб этилмасди. Бироқ 2019 йилдан бошлаб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 26 декабрдаги ПФ-4079-сон қарорига мувофиқ, мазкур меъёр қонунчиликдан “кесиб ташланди” ва бу кўпчилигимизнинг ҳақиқий бош оғриғимизга сабаб бўлди.
Амалдаги фуқароларнинг хорижга чиқиш тўғрисидаги низом вояга етмаган бола билан чет элга чиқиш учун биометрик паспорт олиш тартибини мураккаблаштиради. Кўпинча, ажрашгандан сўнг, собиқ турмуш ўртоқларнинг муносабатлари таранглашади. Собиқ турмуш ўртоқларнинг баъзилари ота-оналик мажбуриятлари мавжудлигини бутунлай унутиб, йўқ бўлиб кетади, баъзилари эса, аксинча, ота-она ҳуқуқларини суиистеъмол қиладилар, боланинг ҳаракатланиш эркинлиги, дам олиш ҳуқуқини чеклайдилар ва ҳоказо. Қонун ҳужжатларида билвосита «рухсат берилган» ота-она ҳуқуқларини суиистеъмол қилиш усулларидан бири бу вояга етмаган боланинг хорижга чиқишда иккала ота-онанинг розилигини олиш зарурияти тўғрисидаги талабдир.
Бу масалада эркак ва аёлнинг тенглиги ҳақида нима дейиш мумкин? Ота-оналардан бири ўз вазифаларига «адолатсиз» муносабатда бўлганда нима қилиш керак? Агар ота-оналардан бир алимент тўласа-ю, лекин ўз фарзандининг ҳаётидан ғойиб бўлса ва алоқага чиқмаса? Ким нима деса десин, хорижга чиқиш тақдири ҳали ҳам «виждонсиз» ота ёки онанинг қўлида қолмоқда. Бундай ҳолларда, амалдаги тартиб турли вазиятларни ҳал қилишнинг осон усулларини «изламайди» ва фақат битта йўлни кўрсатади – судга бориш. Лекин судга мурожаат қилиш нафақат молиявий, балки маънавий жиҳатдан ҳам қимматга тушишини ҳаммамиз биламиз ва тушунамиз.
Ота-онанинг нотариал тасдиқланган розилиги ота-онанинг ҳуқуқидир. Аммо бу масалада боланинг ҳуқуқлари қаерда?
Нима учун ушбу меъёрий ҳужжатни келишиш ва қабул қилиш жараёнида боланинг ҳуқуқлари умуман четда қолиб кетгани тушунарсиз. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция, Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси, Ўзбекистон Республикасининг “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунида бола манфаатлари йўлида энг муҳими, камситиш ва ҳуқуқбузарликларга йўл қўймаслик белгилаб қўйилган, ҳуқуқларининг камситилишига йўл қўйилмайди.
Ўзбекистон қонунчилигида ҳар бир боланинг дам олиш ва ҳордиқ чиқариши, ҳар томонлама ривожланиши, қариндошлари билан мулоқот қилиш ҳуқуқи кафолатланган, ҳатто боланинг ўз фикрини билдириш ҳуқуқига эга эканлиги, оиладаги ҳар қандай муаммоларни ҳал қилишда эътиборга олиниши лозимлиги кафолатланган.
Хўш, нега ушбу Низомда боланинг фикри, хорижга чиқиши керакми ёки йўқ, деган масалада унинг фикри инобатга олинмайди? Зеро, бола ҳам инсон ва фуқародир. Нима учун амалдаги тартиб боланинг манфаатлари ҳар қандай «рухсатлардан» устун бўлган вазиятларни ҳисобга олмайди, айниқса, ҳаётни сақлаб қолиш учун даволаниш зарурати ҳақида гап кетганда?
Низом бандларидан бири, одатда, боласи билан бирга яшамайдиган ва унинг тарбиясида иштирок этмаётган ота-онага Ўзбекистондан ташқарига чиқиш учун биометрик паспорт олишга ва шунга мос равишда чиқиб кетишга чек қўйишга сўзсиз ҳуқуқ беради. Ҳолбуки, боласи билан бирга яшайдиган ота-она фақат шартли ҳуқуққа эга – у бошқа бировнинг нотариал розилиги билан белгиланади.
Албатта, ҳаётда турли вазиятлар борлиги ҳақида узоқ вақт баҳслашиш мумкин ва мавжуд тартиб меъёрларини фақат «тақиқлар» нинг салбий томонидан кўриб чиқмаслик керак, лекин қонун чиқарувчи, ҳаётимиздаги турли вазиятларни таъминлаш ва уни мураккаблаштирмаслик, аксинча, осонлаштириши керак. Ота-оналар, албатта, жиддий ва объектив сабабларга кўра ўз фарзандининг Ўзбекистондан чиқиб кетишини чеклаш ҳуқуқига эга бўлиши керак. Бундай ҳолатлар учун амалдаги қонунчиликка бир қатор ўзгартиришлар киритиш ҳам зарур.
Бундай ўзгаришлар, биринчи навбатда, боланинг ҳуқуқлари, шунингдек, иккала ота-онанинг ҳам ҳуқуқларини тенг равишда ҳисобга олиши керак. Бундай ҳолда, ҳар хил вазиятларни назарда тутадиган ва барча томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини батафсил тавсифловчи алоҳида, тўлақонли ҳуқуқий ҳужжат керак.
Ушбу муаммонинг кўтарилишига кўплаб ота-оналарнинг турли сабабларга кўра ўз фарзандларининг республика ташқарисига чиқиш ҳуқуқини ҳимоя қилишга бўлган муваффақиятсиз уринишлари сабаб бўлди. Бу масалани ҳал қилиш бола билан бирга яшайдиган ва ўз мажбуриятларини муносиб равишда бажарадиган ҳар қандай ота-онага тегишли. Ҳаммамиз биргаликда – фарзандларимизнинг дунёни ўз кўзи билан кўриш, халқаро танлов ва олимпиадаларда қатнашиш, мактаб таътилларида муносиб дам олиш, хорижда яшовчи қариндошлар билан учрашиш ҳуқуқини ҳимоя қиламиз.